The Life and Trials of Oscar Pistorius

Kunt u het moment nog herinneren waarop u voor het eerst over de rechtszaak hoorde?
‘In die tijd woonde ik in Engeland en was ik professor aan de Northumbria University. Aan de hand van de zaak van Pistorius heb ik mijn collega's uitgelegd wat het verschil is tussen doodslag en dood door schuld. In Zuid-Afrika hebben die termen namelijk net andere betekenissen dan in Engeland. Ik verhelderde hoe het kon dat hij toch veroordeeld werd in hoger beroep.

'In eerste instantie werd hij veroordeeld wegens dood door schuld, omdat hij beweerde dat het om een ongeluk ging en dat hij niet wist dat Reeva achter de deur stond. Maar het probleem met die uitspraak was, dat het eigenlijk niet ter zake deed of het Reeva was of iemand anders. Hij kon namelijk wel weten dat hij met die vier schoten op de deur íémand zou doden, ongeacht wie dat dan was. Dat is cruciaal. Doordat hij kon weten dat hij iemand zou doden, werd hem opzet in de schoenen geschoven en werd hij veroordeeld wegens doodslag. En weer later is hij nog veroordeeld voor moord, met voorbedachten rade dus. Of dat echt bewezen is, weet ik niet. Zijn verweer, dat hij dacht dat ze een inbreker was, wijst op het tegendeel.'

Door de afleveringen heen bekroop mij het gevoel dat dit een documentaireserie was om zijn imago weer wat op te vijzelen. Had u dat idee ook?
‘Dat was ook de felle kritiek in Engeland toen de documentaire in première ging. Dat het teveel ging om de held die Pistorius was en te weinig ging over het slachtoffer Reeva. Bij die reeks scènes over zijn sportcarrière, vroeg ik me ook wel af: waarom moet ik al die wedstrijden zien? Pas toen viel mijn oog op de woordspeling in de titel. Het woordje trials staat niet alleen voor de rechtszaak, maar ook voor zijn beproevingen in bredere zin. Over zijn worstelingen met zijn handicap en in de sport. Daardoor begreep ik ook dat Reeva een bijrol had in de documentaire. Het ging niet om haar. Deze documentaire is een portret van de man Oscar Pistorius, het gaat om zijn leven en zijn beproevingen. De dood van Reeva met het daaropvolgende proces (trial) is daar maar een onderdeel van. Ik vond overigens niet dat hij er goed uitkwam - wel als een tragische figuur. Ik weet niet wat de bedoeling was van de documentairemakers, maar het kwam op mij niet over alsof ze hem nog positief wilden afschilderen.’

In de media ging het er in die jaren ook behoorlijk heftig aan toe. Het was zelfs een nieuw fenomeen dat de hele zaak live werd uitgezonden. Denkt u dat er sprake was van trial by media?
‘Een uitleg van trial by media is dat iemand al zo zwart gemaakt is in de media, dat het uiteindelijke vonnis niet meer ter zake doet of zelfs wordt beïnvloed door de media-aandacht. Of dat bij Pistorius aan de hand was, is moeilijk te zeggen. Invloeden van buitenaf zijn er altijd. Een rechter kan om allerlei redenen beïnvloed zijn, ook al doen we in de rechtspraak enorm ons best om invloeden te weren. Uiteindelijk zou je kunnen zeggen dat de media een verlengstuk is van de openbaarheid van de publieke tribune en dat is een groot goed. Het zorgt ervoor dat we transparantie hebben over het rechtsproces. Dat diezelfde publieke tribune ook kan zorgen voor trial by media blijft een lastig punt, maar de openheid naar het volk toe is een cruciaal controlemiddel. Zonder dat middel is er meer ruimte voor duistere zaken.’

Door de media ging het rechtsproces van Pistorius de hele wereld over. Dat heeft toch een heel andere impact dan een gewone publieke tribune in een rechtszaal?
‘Dat is zo. Maar dat is ook iets wat erbij hoort als je een publiek figuur bent. Toen hij als held geprezen werd, had hij ook geen moeite met die aandacht. Een andere uitleg van trial by media is dat iemand zo zwart is gemaakt in de media, dat die impact op zijn of haar leven al een straf op zich is. Ik denk dat we daarvan wel kunnen spreken in het geval van Pistorius. Door zijn beroemdheid was er ook extra veel aandacht voor zijn misstap. De hele wereld ziet hem huilen en kokhalzen. Ik vond die beelden heel naar. Waarschijnlijk is dat waardigheidsverlies al een straf op zich. Daar hadden zijn advocaten ook kunnen ingrijpen. Ze hadden kunnen vragen of hij uit beeld mocht blijven, maar misschien dachten ze ook wel dat zijn wanhoop sympathie zou kunnen opwekken. Hoe dan ook, een advocaat kan de imagoschade die berokkend is door trial by media gebruiken als grond voor strafvermindering.’

Hoe kom je in het recht tot een gezonde balans tussen waardigheid van de verdachte en transparantie naar het publiek?
‘Als strafwetenschapper denk je veel over die vraag na. Mijn persoonlijke, morele afweging is dat transparantie en vrijheid van meningsuiting voor moeten gaan. Die kernwaarden raken de hele maatschappij. Hoewel de waardigheid van het individu ook de maatschappij raakt. Als we de menselijke waardigheid ondergeschikt maken, zijn we allemaal vogelvrij. Er moeten dus misschien wel grenzen zijn aan de vrijheid van meningsuiting, al vind ik dus wel dat die anders zijn voor publieke figuren. Ik denk dat er ruimte moet blijven voor het publiek om te zien hoe een rechter tot zijn oordeel komt. Maar je ziet hoe duivels het dilemma is in de afweging tussen waardigheid en transparantie en vrijheid van meningsuiting.’