Een heftig onderwerp om drie jaar lang helemaal in te zitten, werd je er niet zwaarmoedig van?
Lachend: ‘Ik vond het juist super interessant. Ik kreeg een doos geluidsinterviews uit de jaren 60, waarin een archivaris in Brabant een heleboel betrokken fascisten opnieuw interviewde. Dat brengt het ineens heel dichtbij: je hoort mensen die je ook op een hedendaagse verjaardag zou kunnen horen en kreeg een inkijk in wat voor karakters die mensen hadden. Dat is ook het voordeel van een documentaire ten opzichte van een boek. Het archiefmateriaal uit de jaren 60 was ook heel anders dat uit de jaren 30, dat waren toch voornamelijk afstandelijke polygoonbeelden. Ons onderzoek richtte zich op het voorland, de opkomst van het fascisme in Nederland. Natuurlijk is de context en de vreemdelingenhaat van het fascisme heel confronterend dus daar werd ik af en toe enorm door geraakt, daar kon ik ook heel boos over worden.'

Hoe zorgde je ervoor dat je niet in het project verdwaalde?
‘In de researchfase ging ik alle kanten op. Ik las ik weet niet hoeveel boeken en kwam samen met researcher Rik Binnendijk in veel archieven. Pas tijdens het montageproces moest het verhaal samenkomen. Editor Barbara Hin hielp mij enorm met het aanbrengen van structuur. Ik heb vier documentaires met haar gemaakt en ze was heel belangrijk in het gezamelijke selectieproces. Helaas is ze afgelopen jaar overleden. Tijdens de research vonden we een getekende kaart, een soort stamboom van het Nederlands fascisme, die in het bezit is van een verzamelaar. Dat werd uiteindelijk ook de leidraad van de film. Het was één op één ons verhaal, een prachtige vondst.’

Waarom wilde je deze film maken?
‘Ik zie vaak het woord fascisme voorbijkomen. In plaats van het woord te pas en onpas te gebruiken, wilde ik met deze film juist een stapje terug doen en kijken naar de betekenis van het woord. Hoewel er inmiddels iets meer consensus is over de definitie, was de betekenis lang voor veel mensen onduidelijk. Ook voor mensen die zich aansloten bij fascistische bewegingen. Kijk bijvoorbeeld naar de NSB, die lange tijd een Nederlands Nationalistisch standpunt verkondigde. Gedurende de jaren 30 schoven ze echter steeds meer op naar Nazi-Duitsland, waarbij het meer een Germaans verhaal werd. In de oorlog was Nederland voor hen eigenlijk een extra provincie van Duitsland.’

Tekst gaat verder onder afbeelding

Wat vond je lastig bij het maakproces?
‘Het was moeilijk om een toon te vinden voor deze film, omdat het om een beladen onderwerp gaat. Ik wilde een serieuze film maken, maar ook het vreemde en absurde van de personen die betrokken waren een plek geven. Het fascisme in Nederland werd in eerste instantie niet gezien als een gevaarlijk fenomeen. ‘Het waren toch rare lui’, werd er gedacht. Pas toen de NSB in 1935 een behoorlijke aanhang kreeg, werd het voor veel mensen echt eng. De mensen waar iedereen om moest lachen kregen ineens macht en invloed. In de oorlog speelde je met je leven als je om Mussert moest lachen.’

In de film zitten scenes die soms abrupt worden onderbroken. Op een moment gaat de bel bijvoorbeeld, jij filmt gewoon door. Waarom koos je daarvoor?
‘Ik wilde het heden even de film in laten komen. Dat je af en toe even buiten constructie van de film valt: oh ja, we zitten ook gewoon bij iemand thuis waar de buurman voor de deur staat. Even uit die geschiedenis stappen als moment om het een menselijk gezicht te geven, te laten zien dat het verhaal van de geschiedenis wordt verteld. Dé geschiedenis is denk ik niet zomaar te vinden in archieven, die moet worden gearticuleerd. Ik vond het interessant dat verschillende mensen tot een heel andere en soms tegenstrijdige analyse van de geschiedenis komen.’

Hoe actueel is fascisme voor jou?
‘Dat is natuurlijk een hele grote vraag en ook een aanleiding om deze film te maken. Af en toe bekruipt me het gevoel op een glijdende schaal te zitten. Soms gebeuren er in de politiek dingen waarbij ik denk aan het fascisme. Ik maak me ook zorgen om de politiek. Ik denk dat er allerlei parallellen zijn. Aan de andere kant ben ik voorzichtig en wil ik niet teveel in doemscenario’s denken; er zijn ook grote verschillen met toen.'

Waarom moeten mensen jouw film zien?
‘Ik denk dat het voor de meeste mensen een onbekend verhaal is. Plekken als de muur van Mussert staan in onze achtertuin. Ik hoop dat mensen door deze film zien dat er ook in Nederland een 'autochtoon' fascisme was. We hadden hier een hele eigen vorm van fascisme die al in 1920 broeit bij conservatieve professoren, kunstenaars en priesters. Als je alles projecteert op Duitsland als het grote kwaad, dan lijkt het alsof dat niet bij Nederland hoorde. Alsof dat iets was wat van buiten naar binnendrong. Fascisme zit ook in de Nederlandse geschiedenis geworteld. In de stamboom zie je vanaf de jaren 20 al Nederlandse stemmen die antidemocratisch waren.’