2Doc

How to survive a pandemic

VPRO

Begin 2020 werd de wereld opgeschrikt door de uitbraak van de coronapandemie. Terwijl het virus zijn dodelijke aanval voortzette en er nieuwe varianten opdoken, probeerden wetenschappers een vaccin te ontwikkelen. How to Survive a Pandemic volgt de ontwikkeling van het COVID-19-vaccin, en laat de start van de vaccinatiecampagne, het verzet ertegen en het van falen van politici zien.

Zoek naar docu’s op thema

Kort na het uitbreken van de pandemie, werd er gestart met de opnames van de documentaire. Achttien maanden lang wordt het werk van laboranten, wetenschappers en journalisten in de VS, Brazilië en Europa op de voet gevolgd. Regisseur David France had toegang tot wereldberoemde wetenschappers, farmaceutische bedrijven en overheidsinstanties en volgde de ontwikkeling van het COVID-19-vaccin, het testen op vrijwilligers en de wereldwijde levering ervan op de voet. Het maakt How to Survive a Pandemic een uniek ooggetuigenverslag van de grootste wereldwijde gezondheidscrisis sinds een eeuw.

Regie: David France

Tijdlijn: het eerste jaar van de pandemie

Hoe zat het ook alweer? Een chronologisch overzicht van belangrijke momenten in het eerste jaar van de coronapandemie, met de nadruk op de ontwikkeling van vaccins.

tekst: Elmar Veerman

In de Chinese miljoenenstad Wuhan wordt een uitbraak gezien van een onbekend virus dat longontsteking veroorzaakt. De symptomen lijken sterk op SARS, een virusziekte die van 2002 tot 2004 duizenden mensen besmette en er minstens 782 doodde, maar die uiteindelijk geen pandemie veroorzaakte. SARS was te wijten aan een coronavirus uit vleermuizen dat via civetkatten naar de mens was overgesprongen, en dat van mens op mens overdraagbaar bleek.

Op 31 december informeren de Chinese autoriteiten de Wereldgezondheidsorganisatie over deze nieuwe SARS-achtige uitbraak, waarvan de oorzaak dan nog niet bekend is. Achteraf zijn er aanwijzingen, maar nog geen definitief bewijs, dat het nieuwe virus al maanden eerder in China circuleerde. Ook in de VS en Europa zijn verdachte gevallen uit eerdere maanden gevonden. Maar de wereld wist er tot 31 december nog niets van, en een arts die een dag eerder aan de bel trok werd hardhandig teruggefloten.

Tussen 31 december en 3 januari worden in Wuhan 44 patiënten gezien met de mysterieuze longziekte. Op 7 januari wordt het coronavirus geïdentificeerd dat dat de symptomen veroorzaakt, op 9 januari valt de eerste dode en op 12 januari delen de Chinese autoriteiten de genetische code van dit virus met de wereld, zodat er tests voor kunnen worden gemaakt. Ook ontwikkelaars van vaccins gaan er onmiddellijk mee aan de slag.

Het virus heet voortaan SARS-CoV-2 en de bijbehorende ziekte COVID-19. Maar iedereen heeft het al snel over ‘het nieuwe coronavirus’ en later ‘corona’, voor zowel het virus als de ziekte.

In de tweede helft van januari wordt het virus uit Wuhan niet alleen in andere delen van China gevonden, maar ook in steeds meer andere landen. Aanvankelijk is er elke keer een duidelijke link met Wuhan. Er is dan nog hoop dat het niet of nauwelijks van mens op mens wordt overgedragen, maar die vervliegt al snel wanneer ziekenhuispersoneel in Wuhan besmet raakt. Eind januari is het virus al in 27 landen gevonden, en waarschijnlijk op nog veel meer plaatsen ongemerkt aanwezig. De stad Wuhan zit volledig op slot en ook op andere plaatsen neemt de Chinese overheid strenge maatregelen om verspreiding van het virus te voorkomen.

In China piekt het aantal besmettingen in het begin van februari en zijn er aan het eind van de maand nagenoeg geen nieuwe gevallen meer. De teller van het aantal doden stokt vlak onder de drieduizend - later wordt dit bijgesteld naar meer dan 4600. Onder hen ook Li Wenliang, de arts die zijn collega’s probeerde te waarschuwen.

China heeft de uitbraak dankzij zeer streng beleid onder controle, maar de geest is uit de fles voor de rest van de wereld, waar niet meteen zulke zware maatregelen worden genomen. Het aantal besmettingen stijgt exponentieel.

Nederland wacht in spanning op de ontdekking van zijn eerste coronapatiënt. Op 27 februari is het raak, direct na carnaval, waar de patiënt onbekommerd heeft gefeest. Het skigebied in Noord-Italië waar hij daarvoor is geweest blijkt een belangrijke verspreidingsbron voor heel Europa te zijn geweest.

De Nederlandse regering kiest ervoor om het virus niet uit te roeien, maar mikt op geleidelijke verspreiding om zo ‘groepsimmuniteit’ te bereiken. Een ruwe berekening wijst meteen al uit dat het vele jaren zal duren om de hele bevolking te besmetten zonder de ziekenhuizen te laten overstromen. En dat gaat uit van het idee dat iemand voorgoed immuun blijft na een besmetting, wat op dat moment hoogst onzeker is.

Groepsimmuniteit lijkt dus ver weg. Wat is het alternatief? Dat moet van de wetenschap komen. Een vaccin tegen de nieuwe ziekte is mogelijk binnen anderhalf jaar klaar voor gebruik, zegt de wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Uiteraard is dat veel later dan iedereen wenst, maar het zou veel sneller zijn dan ooit. Tot nu toe kostte het minimaal vijf jaar onderzoek om een vaccin toepasbaar te maken

Het duurt tot 12 maart voor de WHO verklaart wat iedereen dan al lang snapt: dit is een pandemie. Overal ter wereld wordt het virus dan al gevonden en bijna overal worden maatregelen genomen om de verspreiding te remmen of te stoppen: inreisbeperkingen, lockdowns, verplichting tot het dragen van mondneusmaskers en meer. Er is ineens een enorm tekort aan persoonlijke beschermingsmiddelen, waar handelaren hun voordeel mee doen.

In Amerika besluit filmmaker David France een documentaire te gaan maken over de inspanningen om vaccins tegen het coronavirus te ontwikkelen en toe te passen. Wetenschapsjournalist Jon Cohen krijgt, met enige tegenzin, een prominente rol in de film. Het wordt een documentaire waarvoor op vijf continenten gedraaid wordt, wat niet meevalt in een tijd van reisbeperkingen. Het helpt dat France eerder een veelgeprezen documentaire heeft gemaakt over de strijd tegen aids, want daardoor kent hij al veel onderzoekers die vooroplopen in de race naar covidvaccins.

Het aantal bevestigde doden door covid-19 in de wereld is aan het begin van de maand 3.000 - bijna uitsluitend in China - en aan het eind al 50.000. In Nederland stijgt het aantal coronapatiënten op de intensive care deze maand van 11 naar meer dan honderd keer zo veel: 1200. De duizendste Nederlandse dode is dan al gevallen en de ziekenhuizen kunnen de instroom nauwelijks aan. Het land gaat in stappen steeds verder op slot.

Het officiële dodental vervijfvoudigt deze maand naar een kwart miljoen. In Nederland piekt het aantal IC-patiënten op 1424, wat alleen mogelijk is doordat er extra plaatsen zijn gecreëerd en patiënten overgeplaatst kunnen worden naar Duitsland, dat de besmettingscijfers veel lager weet te houden en relatief meer IC-bedden heeft. Na de eerste week van april daalt het aantal IC-patiënten met covid-19 weer snel.

De vaccinontwikkeling is nu ver gevorderd: eind april zijn er al zes vaccins waarmee klinisch onderzoek wordt gedaan, dat wil zeggen dat ze bij grote groepen mensen getest worden. Daaronder een vaccin van een nieuw soort: fabrikant Moderna heeft een mRNA-vaccin, met moleculen die het lichaam aanzetten tot het zelf maken van viruseiwitten. Een tweede van dat type, van Pfizer, is ook bijna klaar voor praktijkonderzoek. Tientallen andere vaccins zijn in een eerder stadium van ontwikkeling.

China en Rusland ontwikkelen hun eigen vaccins, op hun eigen manier: massaal inenten gebeurt al voor de proeven afgerond zijn. In China is moeilijk te zeggen hoe goed dat werkt, omdat er bijna geen besmettingen meer zijn. In Rusland ook, maar dan omdat overheidsinformatie per definitie niet te vertrouwen is.

Op 15 mei kondigt president Trump operatie Warp Speed aan, een nationaal programma om de ontwikkeling, productie en verspreiding van vaccins en geneesmiddelen tegen covid-19 te versnellen. Trump wil koste wat kost dat er een vaccin is voor de presidentsverkiezingen in november. Veel sneller dus dan de WHO eerder mogelijk achtte.

Bedrijven en overheden hebben inmiddels tientallen miljarden euro’s in vaccinontwikkeling gestoken. Veel geld, maar een schijntje in vergelijking met de economische schade die de pandemie aanricht. Vaak staan daar leveringsafspraken tegenover. Regeringen willen graag zo snel mogelijk aan de beurt zijn en rijke landen wedden daarom op meerdere paarden.

Nederland bestelt via de Europese Commissie zes soorten vaccins. De fabrikanten maken ze al in grote hoeveelheden voordat ze weten of hun product goed werkt. Zo laat AstraZeneca het Serum Instituut in India alvast een miljard doses produceren. Alles om zo snel mogelijk te zijn. Want intussen loopt het aantal doden op; eind juni staat de officiële teller op 620.000.

De WHO wil een centrale rol gaan spelen in de wereldwijde verdeling van vaccins via het COVAX-programma. Gezamenlijk inkopen en efficiënt verdelen, zodat arme landen niet achter het net vissen. Overal ter wereld eerst de mensen vaccineren die het meeste risico lopen, om te voorkomen dat de gezondheidszorg bezwijkt. Dat is ook in het belang van de rijke landen, is het idee, want dan kan de wereldeconomie weer gaan draaien. Als het virus elders blijft voortwoekeren, kan het muteren en vervolgens in die rijke landen opnieuw toeslaan.

Half juli hebben al veel landen zich bij dit initiatief aangesloten. Maar de EU maakt liever eerst zelf afspraken met leveranciers, en voor de VS neemt Trump een drastisch besluit: het land stapt uit de WHO.

In Nederland lijkt de pandemie bedwongen: coronapatiënten bezetten minder dan 100 bedden en er vallen nog maar een paar doden per week. Toch blijft de ‘anderhalvemetersamenleving’: afstand houden is de norm.

Sommige landen hebben dankzij streng beleid nog nauwelijks coronadoden te betreuren, bijvoorbeeld Australië, Nieuw-Zeeland, Zuid-Korea en Japan. Uitbraken worden daar in de kiem gesmoord. In Brazilië vindt president Bolsonaro het onzin om verspreiding van het virus te remmen, hoewel het in zijn land relatief veel levens eist – deze maand valt de honderdduizendste dode.

Ook in de VS raast de pandemie door. De president bagatelliseert het gevaar, zelfs op massale verkiezingsbijeenkomsten. Hij zet intussen de medicijnautoriteit (FDA) onder druk om regels opzij te zetten zodat vaccins sneller de markt op kunnen, maar die houdt vast aan een observatieperiode van twee maanden na de experimentele prikken, om eventuele bijwerkingen te kunnen zien.

Officieel zijn er begin deze maand al meer dan een miljoen doden gevallen door de pandemie. In Nederland lopen de besmettingscijfers weer op en daarna de ziekenhuisbezetting ook. Maatregelen worden steeds strenger. Blijkbaar is dit virus nogal seizoensafhankelijk.

Op 2 oktober blijkt dat Trump zelf corona heeft. Hij wordt flink ziek maar knapt met intensieve zorg redelijk snel weer op, net als zijn Braziliaanse collega Bolsonaro eerder, en dat leidt niet tot andere inzichten.

In Engeland wordt voor het eerst een nieuwe variant van het virus aangetroffen waar nog veel over te doen zal zijn, in materiaal dat een maand eerder is afgenomen.

In Nederland loopt het aantal bezette IC-bedden weer snel op. Het zal bijna de hele periode tot eind mei 2021 boven de 500 blijven, ondanks forse maatregelen.

Op 3 november gaan de Amerikanen naar de stembus. De uitslag blijft dagenlang onduidelijk, maar Joe Biden verslaat Donald Trump uiteindelijk met een grote marge. Biden zal de VS na de machtsoverdracht op 20 januari meteen weer lid maken van de WHO, zegt hij.

Op 8 november krijgt de directie van Pfizer de resultaten van de vaccinproeven binnen, met draaiende camera van David France erbij. Het vaccin is glansrijk geslaagd: 90 procent effectief, met nauwelijks bijwerkingen. Deskundigen zijn extatisch. Zeker als Moderna ruim een week later met nog betere resultaten komt: 94,5 procent bescherming.

De beide m-RNA-vaccins, een niet eerder toegepaste techniek, werken dus prima. AstraZeneca meldt op 23 november 70 procent effectiviteit voor zijn traditioneler gemaakte vaccin, maar dat is het gemiddelde van 62 procent bij de bedoelde dosis en 90 procent bij een per ongeluk gehalveerde dosis.

Nu moeten de medicijnautoriteiten de vaccins nog officieel toelaten voor het grote prikken kan beginnen. Dat gaat versneld. De Britten zijn het snelst: op 2 december is de noodgoedkeuring er en zes dagen later wordt de eerste prik gezet. In de VS mogen de twee m-RNA-vaccins vanaf 11 december gebruikt worden en de EMA neemt dat besluit voor de EU op 21 december. De wereld gaat hoopvol het nieuwe jaar in.

Maar er is ook een zorgelijke ontwikkeling: de nieuwe virusvariant die in Engeland was ontdekt, heeft zich daar razendsnel verspreid en verovert nu de wereld. Deze 'Britse variant' wordt later omgedoopt tot alfavariant, en meer varianten volgen.

David France filmt intussen door, want hij is niet alleen geïnteresseerd in de ontwikkeling van de vaccins, maar ook in de verdeling ervan. Zullen ze alle hoeken van de wereld weten te bereiken?

Meer docu's over de zorg