In de kelder voelt de Oostenrijkse regisseur Ulrich Seidl zich vrij. Daar kan hij ongeremd zijn obsessies uitleven. Of het nu gaat om het spelen met een modeltrein of het afstoffen van nazi-parafernalia; om het knuffelen van een realistische babypop of het vervullen van sadomasochistische lusten. Seidl levert met zijn documentaires en speelfilms kritiek op de ongemakkelijkste onderwerpen uit de westerse maatschappij. Daarvoor ontwikkelde hij zijn eigen confronterende, maar empathische stijl die wordt gekenmerkt door het vervagen van de grens tussen documentaire en fictie. Volgens Seidl - zo vertelde hij bij de presentatie van zijn documentaire - staat de kelder symbool voor het Oostenrijkse onderbewuste, 'een plek van duisternis, een plek van angst, een plek van menselijke afgronden'.
De controversiële Oostenrijkse regisseur Ulrich Seidl heeft een voorkeur voor de duistere en lelijke kanten van de mens, en zet de mens figuurlijk en letterlijk in zijn hemd. Zijn films zijn daardoor soms moeilijk om aan te zien, maar gruwelijk goed.
Wie is Ulrich Seidl en wat drijft hem? We interviewden de regisseur zelf over zijn inspiratie en zijn achtergrond. Daarnaast vertellen regisseur en Seidl-fan Neske Beks, en filmjournalisten Gerhard Busch (Cinema.nl) en Jos van der Burg (Parool) over Seidls oeuvre, zijn werkwijze en zijn persoonlijkheid.
Jeugd
Ulrich Maria Seidl werd op 24 november 1952 geboren in Wenen en groeide op in het gemoedelijke landelijke dorpje Horn (in de Oostenrijkse deelstaat Niederösterreich). Hij was het kind van katholieke ouders uit de middenklasse.
Seidl vertelt in een Frans filmmagazine: "Ik ben strenggelovig opgevoed. Het zou heel normaal zijn geweest als ik priester was geworden, dan had ik ook voldaan aan de verwachtingen van mijn ouders. Maar de dingen zijn anders gelopen. Mijn opvoeding heeft ook bepaalde sporen achtergelaten. Je kan niet zomaar je jeugd en je wortels uitwissen. Ik ben opgegroeid in een familie waarin het geloof, de kerk en het katholicisme belangrijker zijn dan wat dan ook, en dat heeft zijn invloed op het dagelijks leven." (Bron: Cinema.nl, quote uit: La Revue de la cinémathèque #81, 2005)
Katholiek internaat
Nadat hij zijn middelbare schooldiploma heeft behaald, wordt hij door zijn ouders in 1968 naar een katholiek internaat in Kalkburg gestuurd, waar hij twee jaar zal verblijven. Hij ontwikkelt er een sterk gevoel van weerzin tegen alles wat met religie, autoriteit en macht heeft te maken. De jonge Seidl is meer geïnteresseerd in de filosofie van het anarchisme, het existentialisme en het communisme (Bron: Claes, 2012). "Het nieuws van de studentenrellen [in Parijs] drong daar tot mij door en ik was erg geinteresseerd in wat daar gebeurde. Maar de kansen om te protesteren of rebelleren op school waren vrij beperkt." (Bron: The Dog Day Afternoon, interview in ZOO magazin, Jan Kedves)
Interview
Door Stefan Kruszel
Ulrich Seidl over zijn liefde voor film, zijn hoofdpersonen en de grens tussen fictie en werkelijkheid. "Mijn films gaan over de zoektocht van de mens naar liefde, van de geboorte tot de dood."
‘Ik wilde altijd al verhalen vertellen door middel van beelden, en mijn blik op de wereld ermee uitdrukken. Via fotografie en schilderkunst ben ik uiteindelijk naar film geëvolueerd. Op mijn zesentwintigste ging ik pas naar de Wiener Filmschule, wat relatief laat is. Maar ik moest eerst uitvinden waarin ik mijn visie op de wereld het beste kon vatten."
"Film heeft taal en beweging, het ademt. Daardoor heeft het veel meer mogelijkheden dan fotografie of schilderkunst. Daarnaast is films maken altijd teamwerk. Dit daagt je uit om met mensen te werken en op ze te vertrouwen. Het dwingt je om je in andere milieus te bewegen, en met andere mensen in aanraking te komen."
Over grenzen
"De grens is tussen fictie en werkelijkheid is een grijs gebied in mijn films. De beelden zijn over het algemeen geënsceneerd, maar ze komen voort uit de realiteit en zijn slechts gedeeltelijk ontsproten aan mijn fantasie. De hoofdpersonen acteren zichzelf. En in bepaalde scènes komt juist het echte in hen naar boven, zonder dat ze op dat moment acteur zijn."
"Soms stel ik het thema van een film van tevoren vast, en ga ik daarna op zoek naar hoofdpersonen, zoals bij Jesus, du weißt (2003). Maar soms, zoals bij Der Busenfreund (1997), kwam ik eerst de man tegen en besloot ik daarna een film over hem te maken."
"Voor mij is er geen strikte grens te definiëren tussen documentaires en speelfilms. Dat is aan de regisseur zelf. In mijn films zijn de hoofdpersonen echte mensen. Zelfs als ik ze vertel wat ze moeten doen of zeggen, dan zijn ze nog steeds zichzelf. Ze spelen geen rol. En in speelfilms spelen ze wel een rol. Dat is het verschil."
"Ik schrijf de draaiboeken voor de films samen met mijn vrouw. Zij is op de set niet zozeer aanwezig, maar reflecteert meer op het hele proces. In mijn leven bestaat geen grens tussen werk en privé. Maar ik kan me nog prima ontspannen."
Op zoek naar eigenheid
‘Ik heb de moreel-ethische verantwoordelijkheid om mijn hoofdpersonen in hun waarde te laten en ze niet te beschadigen. Door de manier waarop ik werk weten ze waar ze aan toe zijn en wat ik van ze verwacht. Ik overval ze nergens mee en ben altijd heel duidelijk over wat ik wil laten zien. Ik verlang niets van ze dat niet in henzelf zit. Daarom zijn ze altijd tevreden achteraf en willen ze later weer meedoen.
Ik observeer ze en wil ze neerzetten zoals ze daadwerkelijk zijn. Maar niet in de zin dat ze invloed hebben op hoe we iets doen, of dat we iets niet doen. Dat bepaal ik. Maar ik probeer iets uit ze te halen wat hen eigen is, door een heel normale, menselijke verhouding met ze te hebben. Als ze me vertrouwen dan vertellen ze me hun geheimen.’
Te 'schmutzig' voor Frankrijk
"Ik wil de waarheid vinden. Ik ben me ervan bewust dat die relatief is, en ook subjectief. ‘De’ waarheid bestaat niet. Maar ik wil altijd in mijn films een waarheid achterhalen en onderzoeken. Dat komt denk ik door mijn katholieke opvoeding. Daardoor heb ik ervaren dat wat je aan de buitenkant ziet niet de waarheid is, en niet wezenlijk. In de katholieke traditie, en eigenlijk in alle religies, bestaat een hiërarchische structuur. Ik heb al van jongs af aan de neiging om me daartegen af te zetten."
"Daar is het mee begonnen. Vandaag de dag zijn mijn films anders: het zijn meer zoektochten naar de existentie van de mens. Ze gaan over de zoektocht van de mens naar liefde, van de geboorte tot aan de dood. Ze zijn als het ware een spiegel voor de westerse manier van leven. Het individu en individualisme spelen een belangrijke rol."
"Mijn films zijn niet typisch Oostenrijks, maar gaan over menselijke problemen en fenomenen. Het enige verschil zit in de taal en de mentaliteit. In Oostenrijk ben ik lange tijd niet succesvol geweest. Ik heb er voor moeten vechten om mijn films te kunnen maken."
"In Frankrijk is nog steeds maar heel weinig interesse voor mijn werk. Misschien dat mijn films te 'schmutzig' zijn voor het Franse publiek. Er is wel heel veel belangstelling vanuit de noordelijke Europese landen en Oost-Europa. Met name vanuit Polen. Maar dus niet zo vanuit de zuidelijke landen."
"Ulrich Seidl beleeft een duivels genoegen aan onze onvermogens"
"Ulrich Seidl is een stille, rustige man. Het is niet gemakkelijk om tot hem door te dringen, maar hij is wel heel eerlijk. Recent had ik in Venetië een heel leuk gesprek met hem naar aanleiding van zijn documentaire Im Keller. Seidl was toen heel ontspannen en had er plezier in, wat niet vaak gebeurt. Hij beleeft een duivels genoegen aan zijn eigen onvermogens en die van anderen. Omdat ik dat ook heb, voelde hij zich op zijn gemak bij mij.
Seidl ziet het als zijn plicht om de Oostenrijkse rolluiken open te gooien. Ik denk dat zijn inspiratie voortkomt uit een strijdlust die in hem zit. Zijn ouders hadden graag gezien dat hij priester was geworden, daar is hij tegen ingegaan. Nu is hij een soort prediker van het atheïsme geworden. Volgens hem bedekt en verhult het geloof hoe mensen echt zijn.
Ik denk niet dat Seidl zich veel bezighoudt met de gevolgen voor de hoofdpersonages, het resultaat is voor hem belangrijker. Uiteindelijk is hij, zoals de meeste kunstenaars, volgens mij vooral geïnteresseerd in zichzelf: waarom zou je anders de wereld opzadelen met jouw visie?
Bij Hundstage wilde iemand achteraf niet meer mee doen. Maar als dat al afgesproken is, dan zal hij geen water bij de wijn doen."
Gerhard Busch is filmjournalist bij Cinema.nl en sprak drie keer met Ulrich Seidl, over Hundstage, Import/Export en Im Keller.
Onvoldoende voor eindexamenfilm
Als tiener ontdekte hij zijn liefde voor films. In het weekend ging hij naar de bioscoop, waar hij van zijn ouders niet heen mocht. Hij keek daar naar Westernfilms en actrice Uschi Glas (Bron: Scènes uit een land van schnitzels en Fritzls, nationale identiteit in het oeuvre van Ulrich Seidl, Tom D. Claes).
Na het internaat werkt hij eerst als nachtwaker, magazijnmedewerker en vrachtwagenchauffeur. Met het geld dat hij verdient maakt hij een aantal reizen en schrijft hij zich uiteindelijk in het najaar van 1978 op 26-jarige leeftijd in op de Filmakademie Wien.
In zijn eindexamenfilm Der Ball (1982) rekent hij af met de bekrompenheid van de inwoners van het stadje Horn. Seidl geeft een bijtend satirische kijk op het jaarlijkse studentenbal van het Bundesgymnaisum in Horn.
"In Der Ball komen al die thema's die steeds terugkeren in zijn oeuvre al voorbij", vertelt regisseur Neske Beks, die de film jaren geleden zag. Hij filmt dan ook al in de strakke, symmetrische kaders die typerend zijn voor zijn werk. Het is duidelijk dat Seidl weinig opheeft met het beeld van een idylisch Oostenrijk.
Der Ball valt niet in de smaak bij zijn docenten. Vooral de conservatieve docent Alfons Stummer, regisseur van de Heimatklassieker Der Förster vom Silberwald, heeft forse kritiek op de film en noemt het 'onafgerond werk'. Samen met zijn collega's beoordeelt hij de film als onvoldoende. Seidl trekt zijn conclusies en verlaat de academie, al is hij daar niet echt rouwig om: "Ik heb de Filmakademie niet bijzonder vaak bezocht: ik heb vaker in café Heumark gezeten dan in de les. Ik kan me herinneren dat ik na de eerste euforie van het betreden van het schoolgebouw zo'n onaangenaam gevoel kreeg - en dat lag vooral aan de docenten, waarvan de meesten zelfingenomen waren en zonder enige passie lesgaven." (Claes, 2008)
Documentaires
Documentaires van Seidl op NPO Doc
NPO Doc zendt in VIP Doc deze maand elke zaterdag om 22.00 uur een documentaire uit het oeuvre van Ulrich Seidl uit.
Jesus, du weiβt (2003)
Porret van zes gelovigen van verschillende leeftijden en achtergronden. Seidl filmt ieder van hen hardop biddend in een kerk, waarbij zij bekentenissen afleggen en Jezus vragen om steun. Voor de kijker voelen deze ontboezemingen onaangenaam intiem aan.
Models (1999)
Voor buitenstaanders lijkt de modellenwereld er één van glitter en glamour. De mooie jonge vrouwen lopen het ene na het andere feestje af en doen zich tegoed aan champagne en kaviaar. De werkelijkheid blijkt echter weerbarstiger. In de deels fictieve documentaire Models (1999) toont Ulrich Seidl het modellenleven naast de catwalk. De vrouwen dromen van een ‘gewone’ carrière, liefde en een gezinsleven. In plaats daarvan lijden ze onder het strenge fysieke regime waar zij zich aan dienen te houden. Anorexia, seksueel misbruik en depressie zijn aan de orde van de dag.
Tierische Liebe (1996)
Bij de titel Tierische Liebe (1996) denk je misschien aan een idyllische film over de onvoorwaardelijke liefde tussen mens en dier. Seidl richt zijn camera juist op ontspoorde vormen van dierenliefde. De hoofdpersonen projecteren hun behoeftes en verlangens op hun huisdier, die daar onmogelijk aan kan voldoen. Hoe meer de eigenaren aan hun huisdieren gehecht raken, des te verder drijven ze af van de werkelijkheid. De vaak eenzame baasjes creëren een eigen wereld met een levenspartner die niet in staat is om hen af te wijzen.
Der Busenfreund (1997)
Rene Rupnik is een voormalig wiskundeleraar en woont bij zijn bejaarde moeder. Hij is van jongs af aan gefixeerd op vrouwelijke boezems die hij met wiskundige precisie bestudeert. Grote borsten symboliseren voor hem een soort oermoeder. De rondborstige Oostenrijkse actrice Senta Berger ziet hij als het toppunt van perfectie. In Der Busenfreund prijst hij haar rondingen en praat hij vrijuit over zijn obsessie.
Speelfilms
Naast documentaires maakte Ulrich Seidl ook een aantal speelfilms. Ook daarin werkte hij vaak zonder professionele acteurs. Hundstage (2001) was zijn eerste speelfilm, over een Weense buitenwijk en zijn bewoners. Die werd gevolgd door Import/Export (2007), over een Oekraïens meisje dat naar Oostenrijk vertrekt en een werkloze Oostenrijker die naar Oekraïne vertrekt. Zijn meest bekende werk is het drieluik Paradies, dat gaat over drie vrouwen uit dezelfde famile die apart hun vakantie doorbrengen. De één als sekstoerist (Paradies: Liebe), een andere als katholieke missionaris (Paradies: Glaube) en de derde op een dieetkamp voor tieners (Paradies: Hoffnung).
Drieluik 'Paradies': gehaat en geliefd
Over de Paradies-trilogie zijn de meningen verdeeld, de één is lovend, de ander vindt het niks. Jos van der Burg vindt dat de 'brave' Nederlandse filmindustrie wat kan opsteken van Seidls drieluik Paradies: "Hij schuwt de heftige onderwerpen niet. Dat getuigd van lef en moed."
Gerhard Busch noemde Paradies: Glaube "een geniale film", en noteerde het als nummer drie in zijn top 10 van 2013. "Hij heeft geen respect voor heilige huisjes en daar houd ik van", vertelt Busch. "Hij ontdoet mensen van alle schijn, zo toont hij in Glaube een katholieke vrouw die masturbeert met een crucifix en worstelt met haar gehandicapte man."
In OBA Live gaat Gawie Keyser, recensent bij de Groene Amsterdammer in discussie met Stephan Sanders, columnist van Vrij Nederland. Keyser vindt het een "onmenselijke film", Sander noemt het "een meesterwerk".
Vanaf minuut 40:30.
Benieuwd naar Paradies: Glaube?
Kijk hieronder de trailer!
"Het oeuvre van Seidl past in een Oostenrijkse traditie"
"Het sterke aan Seidls oeuvre vind ik dat het laat zien wat voor ellende er in Oostenrijk onder het tapijt wordt geveegd, wat verborgen blijft achter de gesloten ramen en deuren. Dat past ook in de traditie van Oostenrijkse schrijvers als Thomas Bernhard en Elfriede Jelinek en het sluit ook aan bij wat Michael Haneke in zijn eerste films heeft gemaakt. Oostenrijk is ook een raar land. Aan de ene kant die burgerheid van oppervlakkig fatsoen naar buiten toe, en aan de andere kant avant-garde kunstenaars die radicaal uit de hoek komen.
Een merkwaardige spanning tussen een op het oog keurige samenleving en kunstenaars die blootleggen wat er werkelijk achter die façades schuilt. Seidl doet dat ook heel goed, al is hij niet de eerste en daardoor niet perse origineel. De Oostenrijkse artcinema is een exportproduct geworden en geeft een beeld van Oostenrijk dat daar alleen maar nazi's en mafketels wonen. Seidl heeft navolgers gehad in Oostenrijk. Maar dat heeft in mijn ogen vooral te maken met dat zijn films heel veel succes hebben gehad, en zegt niet zoveel meer over het land. Het gaat alleen nog maar om 'hoe vreemder, hoe beter'.
Haneke was de eerste filmmaker die toonde wat er achter de Oostenrijkse voordeur gebeurde. Haneke is wel al vrij snel films gaan maken met een universeler thema, die voor iedereen herkenbaar zijn, terwijl Seidl zich beperkt tot Oostenrijkse thema's." Jos van der Burg is filmrecensent bij Parool en De Filmkrant, en heeft 'Im Keller', de nieuwste documentaire van Ulrich Seidl, ingeleid bij de premiere in EYE Amsterdam.
'Hundstage' als favoriete film
“Ik ben een groot fan van Ulrich Seidl, hij is echt een voorbeeld voor mij", vertelt regisseur Neske Beks. De speelfilm Hundstage staat al jarenlang in haar top 3 films, maar ze is wel gestopt met hem aan anderen te laten zien. Lachend vertelt ze: “Op gezellige avondjes met vrienden ging ik de film opzetten, waardoor de hele sfeer omsloeg.”
In 2003 volgde ze tijdens IDFA een masterclass van Seidl: “Hij vertelde hoe hij voor Hundstage een meisje de opdracht gaf een lijstje merken uit haar hoofd te leren en zij daar toen volledig in doorsloeg. Ze kende veel meer lijstjes dan hij had gevraagd en dat werd een terugkerend aspect in die film.” Deze werkwijze, waarbij Seidl personages met verhaallijnen voedt, spreekt Beks aan.
"Seidl brengt het ritueel van het bidden mooi in beeld"
“De films van Seidl raken mij omdat ze de donkere kant van de mens laten zien", vertelt Beks. "Voor mij bestaat het licht niet zonder het donker, en het harde niet zonder het zachte. Ik geloof heilig in het contrast. Ik denk dat de mens écht zo lelijk is als in zijn films, maar ook zo mooi.”
Het katholieke geloof is een terugkerend thema in het oeuvre van Seidl. Ook in het werk van Beks komen katholieke symbolen en rituelen vaak terug (onder andere in haar documentaire Eigen Volk en haar roman De Kleenexkronieken). Zelf omarmt ze het geloof, maar ze heeft niet het gevoel dat Seidl zich afzet tegen het katholicisme: “In Jesus, du weiβt laat hij het egoïstische en opportunistische van het geloof zien, dat vind ik heel sterk. Maar hij toont ook de sfeer die in de kerk hangt op een mooie manier en brengt het ritueel van het bidden op verschillende manieren en met respect in beeld.”
Over geluk valt niet veel te vertellen
Bij Seidl staat het onvermogen van de mens vaak centraal. "Dat heeft mij geïnspireerd voor mijn documentaire Eigen Volk, waarin ik dat ook laat zien", vertelt Beks. "In de documentaire A director at work zegt Seidl: ‘Geluk bestaat ook, maar daar valt niet zoveel over te vertellen. Je moet vertellen over het zoeken naar geluk, en het mislukken daarvan.' Daar ben ik het helemaal mee eens. Ik zou best dingen over geluk willen maken, maar dat vind ik minder interessant. Al zijn er absoluut makers die dat kunnen, maar ik kan dat nog niet en hij zeker niet.”
Neske Beks regisseerde de documentaires Eigen Volk (2011) en Beyond My Walls (2015) en schreef de roman De Kleenex Kronieken (2004).
Handelsmerk
Seidl is geen documentairemaker die enkel registreert. Hij gaat heel ver in het vermengen van werkelijkheid en fictie. Om alles realistisch over te laten komen, laat hij scènes eindeloos opnieuw spelen, tot hij helemaal overtuigd is. Een bijzondere werkwijze, die maar weinig regisseurs hanteren.
In een interview met uitgeverij Hatje Cantz geeft de Oostenrijkse regisseur zijn visie op het genre documentaire: "Zelfs in de puurste documentaires wordt alles geregisseerd. Zodra je een camera in je hand houdt en aanzet, beslis jij wat en hoeveel er op beeld komt en wanneer je de camera uitzet. Filmmaken is een proces van beslissingen maken over dingen. Maar ik zie documentaires niet alsof ik afwezig ben; integendeel, ik benadruk mijn eigen visie. Ondanks het documentaire-aspect, probeer ik bewust goede beelden te creëeren."
De grens tussen documentaire en fictie is voor hem nauwelijks interessant
"Ulrich Seidl vertelt aan de mensen die hij filmt wat hij ongeveer van hen verwacht en is daar heel eerlijk in. Heel vaak willen de mensen die hij benadert niet meewerken. De mensen die dat wel doen, spelen zichzelf. Seidl wil geen feiten laten zien, maar zijn visie op de wereld tonen. Hij is een kunstenaar en de grens tussen documentaire en fictie is voor hemzelf nauwelijks interessant.
De scènes in Seidls films worden chronologisch gefilmd. Hij weet waar hij wil beginnen en eindigen, maar de weg daar naartoe wordt bepaald door wat er gebeurt tijdens het filmen en de reptities. In het draaiboek staan geen uitgeschreven dialogen, omdat het lastig is voor non-professionals om die natuurlijk uit te spreken. Omdat Seidl elke scène eindeloos laat spelen totdat hij volledig tevreden is en pas dan weer doorgaat naar de volgende scène, voelen die films van hem zo levensecht.
Seidl wil zijn pessimistische visie, zijn negatieve beeld van de mens, elke keer naar voren halen. Daar gaat hij heel ver in, soms verder dan je als kijker kan verdragen. Tegelijkertijd zou hij zelf ook willen dat de wereld beter was. Seidl kijkt niet neer op de mensen in zijn film, hij herkent er ook iets van zichzelf in."
Kijktip: 'Ulrich Seidl - A Director at Work', documentaire over Seidls werkwijze
In Ulrich Seidl: A Director at Work is de filmmaker aan het werk te zien bij de opnamen van Im Keller, zijn meest recente documentaire over wat Oostenrijkers uitspoken in de kelders onder hun opgeruimde huizen. We zien hoe hij zich gedraagt op de set en hoe hij met de mensen die in zijn films spelen omgaat. Dat is niet altijd even subtiel. Verder vertellen Ulrich Seidl zelf, zijn acteurs en zijn vrouw Veronika Franz (die ook meeschrijft aan zijn scenario's) over de fascinaties van Seidl voor de duistere kant van de mens.
Meer weten over Seidl?
Video's
Artikelen
-
- Scènes uit een land van schnitzels en Fritzls, nationale identiteit in het oeuvre van Ulrich Seidl, Tom D. Claes
- Iedereen creëert zijn eigen hel (Ulrich Seidl over Hundstage - door Gerhard Busch)
- 'In the basement': een film over mensen die hun obsessie in een kelder uitleven (door Jos van der Burg)
- Geamuseerde walging (Ulrich Seidl over Import/Export - door Gerhard Busch)
- Op Scherp: Ulrich Seidl, pessimist met humor (Portret door Cinema.nl)