Verkiezingen in Duitsland saai?

We gaan hele saaie verkiezingen tegemoet in Duitsland he?
"Dat vind ik dus echt onzin. Ik vond het juist hele spannende verkiezingen als je het bekijkt vanaf het moment dat Angela Merkel zich kandidaat stelde in november vorig jaar. Er wordt gezegd dat dit saaie verkiezingen zijn omdat inmiddels redelijk duidelijk is dat Merkel gaat winnen. Maar het zag er in het begin van de campagne helemaal niet zo rooskleurig voor haar uit. Zelf zei ze te verwachten dat het de moeilijkste en hardste verkiezingen zouden worden sinds de Duitse eenwording. De rechts-populistische Alternative für Deutschland groeide sterk in de peilingen en ook van binnen haar eigen partij kreeg ze de nodige kritiek. In februari was de sociaaldemocratische SPD van Martin Schulz in de peilingen zelfs even groter dan de CDU/CSU van Merkel. Daarom is het juist zo interessant om te zien hoe zij dit tij heeft weten te keren."

Hoe heeft Merkel deze negatieve spiraal om kunnen keren?
Er zijn volgens Jürgens eigenlijk 3 factoren die ervoor zorgden dat Merkel de weg omhoog weer heeft ingezet.

"Allereerst is de internationale situatie heel sterk veranderd. Denk maar aan de verkiezing van Trump in de VS. Ook in Duitsland ging het in vrijwel elke talkshow over het gevaar en de incompetentie van Donald Trump als president. En ik kreeg het gevoel dat dit helemaal niet meer over Trump ging maar over Duitsland zelf. Elke keer als het ging over de Amerikaanse president, ging het impliciet over hoe tevreden ze konden zijn met de ervaring en betrouwbaarheid van Merkel als Bondskanselier. In eerste instantie hield Merkel nog enigszins in het midden wat ze van Trump vond. De SPD dacht hiervan te kunnen profiteren door zich wel sterk van hem te distantiëren. Maar op een gegeven moment liet Merkel, gesterkt door de relatief pro-Europese verkiezingsuitslagen in Nederland en Frankrijk, op subtiele wijze tijdens haar zogenoemde ‘Bierzelt-Rede’ doorschemeren hoe ze tegen het beleid van Trump aankeek. Met een pul bier in de hand zei ze dat de tijden dat Europa blind kon vertrouwen op anderen voorbij was en dat Europa haar eigen lot in handen zou moeten nemen."

"En dit was typisch voor hoe zij de campagne gevoerd heeft. De belangrijke boodschappen die zij had probeerde zij zo ontspannen mogelijk naar voren te brengen waarbij het moest lijken alsof ze geen onderdeel uitmaakten van haar campagne. Hetzelfde gold bijvoorbeeld voor haar standpunt over het homohuwelijk waarover zij zich heel spontaan leek te uiten maar wat achteraf toch vrij strak geregisseerd bleek. In een interview met vrouwenblad Brigitte zei ze dat ze over dit onderwerp al langer had nagedacht en dat het misschien tijd werd om er in de Bondsdag een vrije stemming (buiten de partijdiscipline om) van te maken waarmee ze de weg vrijmaakte voor erkenning van het homohuwelijk. Zelf stemde ze tegen het homohuwelijk, maar ze voorkwam dus op een heel handige manier dat andere partijen zoals de SPD en de FDP dit onderwerp tot verkiezingsthema kon maken. Ze nam daarmee de wind uit de zeilen van haar tegenstanders zonder echt een harde campagne te voeren."

"Een derde belangrijke factor was de verkiezingsoverwinning die de CDU boekte in de voor de SPD zeer belangrijke deelstaat Noordrijn-Westfalen. De CDU zette bij deze verkiezingen in mei hard in op de problemen die onder bestuur van de SPD in de deelstaat waren ontstaan. Zo zou de SPD verantwoordelijk zijn voor de hoog opgelopen schulden in vergelijking tot andere deelstaten. Daarnaast zou er veel mis zijn op het gebied van veiligheid. De pleger van de aanslag in Berlijn had immers jarenlang zijn gang kunnen gaan in Noordrijn-Westfalen. Voor de SPD kwam het verlies in het hartland van de partij als een mokerslag aan. Bovendien hebben zij nagelaten zich te profileren op klassieke sociaaldemocratische kernwaarden zoals tegengaan van inkomensongelijkheid en armoede."

"En zo bevond Angela Merkel zich vlak voor de zomer ineens in een bijzonder gunstige uitgangspositie."

Binnen haar eigen partij geldt Merkel als links. Is ze dat ook?
"Ik vind dat Merkel wat dat betreft heel erg in de school van haar vroegere leermeester Helmut Kohl past. Ze is echt een kanselier van het politieke midden. Ze zegt weliswaar tegen het homohuwelijk te zijn maar maakt het tegelijkertijd wel mogelijk. Op die manier probeert ze zowel gematigd conservatief als gematigd progressief tevreden te houden. Door zich te positioneren in het midden is het voor andere middenpartijen, zoals de SPD, ook moeilijk om zich tegen haar af te zetten. Het nadeel hiervan is dat zij op de rechterflank van het politieke spectrum nu een gat laat liggen."

Hoe kijkt de veel conservatievere Beierse zusterpartij CSU hier tegenaan?
"De CSU vindt dat Merkel veel te ver is gegaan met haar vluchtelingenpolitiek. Zij vinden dat er een bovengrens had moeten zijn aan het aantal vluchtelingen dat werd toegelaten in Duitsland. Maar de CSU weet ook dat ze niet zonder Merkel kunnen. Hun invloed op nationaal niveau zou heel veel kleiner worden als zij zich niet aan het CDU zouden verbinden. Overigens geldt het omgekeerde evengoed. Merkel kan evenmin zonder de CSU. Het is dus op momenten een gedwongen huwelijk. ‘They agree to disagree’ zouden de Britten zeggen. De leider van de CSU, Horst Seehofer, gaat tot op zekere hoogte mee met Merkel maar wil tegelijkertijd zijn eigen geluid laten horen. Dit zal nog duidelijker merkbaar worden naarmate de deelstaatverkiezingen in Beieren van volgend jaar dichterbij komen."

Gaat dit gat op rechts een rol spelen tijdens de komende coalitieonderhandelingen?
"Ja. Je ziet bijvoorbeeld dat de liberale FDP en de CSU zich profileren met strengere asiel- en immigratiestandpunten. Maar ook Merkel zelf is naar rechts opgeschoven. Zij maakt zich bijvoorbeeld heel sterk om de immigratie vanuit Noord-Afrika te beperken. Ze wil koste wat kost voorkomen dat er zich weer een crisis zoals in 2015 voordoet. Het werkt uiteindelijk hetzelfde als in Nederland. Hoe groter de AfD wordt, hoe meer politici ook agendapunten van deze partij zullen overnemen. Dat zie je in Nederland ook bij de VVD en het CDA onder invloed van de PVV."

Worden het lastige coalitieonderhandelingen?
"Ik denk dat Merkel graag een zogenaamde ‘Jamaica-coalitie’ zou willen. Dat is een coalitie tussen CDU/CSU (zwart), FDP (geel) en Grünen (groen). Echter hebben zowel FDP als CSU al aangegeven dat zij niet met Die Grünen in een coalitie willen. Het alternatief zou dan zijn dat er weer een zogenaamde ‘grote coalitie’ tussen CDU/CSU en SPD zou moeten komen zoals die er nu ook is. Hiervan heeft de SPD echter gezegd dat ze dit niet willen. Merkel heeft zelf samenwerking met de AfD en de radicaal-linkse Die Linke uitgesloten. Dus het zal ongeacht de precieze verkiezingsuitslag hoe dan ook een lastige onderhandeling worden. Aan de andere kant zal de formatie ook weer niet zo lang gaan duren als bijvoorbeeld bij ons in Nederland. Er heerst in Duitsland een soort democratisch plichtsbesef waardoor men toch vrij snel overgaat tot de orde van de dag. Over het algemeen is er binnen een aantal weken wel een nieuw kabinet."

Heeft de toekomstige coalitie invloed op het beleid dat Duitsland in Europa gaat uitvoeren?
"Ja dat denk ik wel. De FDP zal veel meer op de bestaande regels binnen Europa hameren dan de SPD. Landen zouden zich streng aan de regels van het Stabiliteits- en Groeipact moeten houden. Griekenland zou bijvoorbeeld aan strenge begrotingsdisciplines moeten voldoen, waar met de SPD meer ruimte zou zijn voor creatieve oplossingen. Sigmar Gabriel van de SPD heeft ook al eerder met de Franse president Macron een voorstel gedaan voor een nieuwe (verder geïntegreerde) Europese Unie. Kortom, Frankrijk zou met een coalitie met de SPD makkelijker over Europese integratie kunnen onderhandelen dan wanneer er een coalitie met de FDP is."

Moet Nederland zich zorgen maken over een ‘Frans-Duitse honeymoon’ in de EU?
"Nee dat denk ik niet. Merkel is minder geneigd om de Europese integratie nu te versnellen dan Macron. Misschien dat er voor de vorm wat dingen zullen veranderen zoals de benoeming van een permanente voorzitter van de Eurogroep en een naamswijziging van het Europese Stabiliteitsmechanisme in Europees Monetair Fonds. Maar inhoudelijk zal er niet al te veel veranderen. Merkel zal niet streven naar meer Europa maar naar het versterken van de instituties zoals die er al zijn."

"Sowieso heeft Mark Rutte hele goede contacten met Angela Merkel. Voorheen was Rutte vooral bevriend met de Britse premier Cameron, maar beetje bij beetje is hij steeds meer naar Merkel toe getrokken. Ik heb ook de indruk dat hij steeds meer de stijl van Merkel is gaan kopiëren. Er wordt zelfs gefluisterd dat Rutte en Merkel elkaar iedere zaterdag bellen. Maar dit kan ik uiteraard niet bevestigen."

Dr. Hanco Jürgens is wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut Amsterdam. Hij is coördinator van het Graduiertenkolleg van het DIA en coördinator van de master Duitslandstudies aan de UvA. Jürgens houdt zich bezig met de moderne geschiedenis van Duitsland in Europees perspectief. In 2014 publiceerde hij 'Na de val, Nederland na 1989'.