De dierentuin zoals we die nu kennen, heeft er niet altijd zo uitgezien. Er is in de loop der eeuwen veel veranderd in onze denkwijze over het houden van dieren in gevangenschap. Van exotische privéverzamelingen van rijke aristocraten tot aan het toekennen van rechten aan dieren; lees en bekijk hier meer over de ontwikkeling van de dierentuin.

De geschiedenis van de dierentuin

Menagerie
De dierentuin is een fenomeen dat al ver voor het begin van onze jaartelling bestond. De voorlopers van de moderne dierentuinen, de zogenaamde menagerieën, waren privéverzamelingen exotische en wilde dieren van vermogende aristocraten die tentoongesteld werden. De vroegste archeologische vondsten van een menagerie dateren van ruim 4000 jaar geleden in Sumer, een van de eerste bekende beschavingen uit de geschiedenis gelegen in het huidige Irak. Nadien heeft het fenomeen zich over de hele wereld verspreid.

Europa
Na een relatieve teruggang in het aantal Europese dierentuinen gedurende de vroege middeleeuwen, floreerden de menagerieën ten tijde van de periode van de ontdekkingsreizen. Op de lange reizen rond de wereld kwamen de ontdekkingsreizigers veel exotische dieren tegen die vervolgens mee terug naar Europa werden genomen om tentoongesteld te worden aan adellijke hoven. Vrijwel elk adellijk huis bezat een of meerdere menagerieën met als voornaamste doel om de maatschappelijke status van de eigenaars te versterken.

Opkomst van de wetenschap
Gedurende de Verlichting werden menagerieën in de Nederlanden ook in toenemende mate gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek. Ook werden ze vanaf dat moment vaker opengesteld voor het gewone volk, onder meer door reizende gezelschappen die met de dieren langs de steden trokken.

De moderne dierentuin
De eerste bekende dierentuin die open werd gesteld voor het publiek was Tiergarten Schönbrunn in 1972 in Wenen. In Londen werd in 1828 de eerste moderne dierentuin geopend in Regents Park. Deze Zoological Garden was de eerste dierentuin die primair gepresenteerd werd als een wetenschappelijk en educatief centrum. Tien jaar later werd in Amsterdam het Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra opgericht, nu beter bekend als Artis, de oudste dierentuin van Nederland. In deze moderne dierentuinen werden dieren voor het eerst onderverdeeld in taxonomische groepen. Dit hield in dat aan elkaar verwante diersoorten naast elkaar werden geplaatst en de indeling van de dierentuin systematischer werd. In de loop van de 19e en 20e eeuw kwam er in de dierentuinen steeds meer aandacht voor het welzijn van dieren en de verblijven werden langzaam maar zeker aangepast en vergroot. Deze trend heeft een vlucht genomen aan het begin van de 21e eeuw.

Mensen in een dierentuin

Nietsvermoedende dierentuinbezoekers in Artis worden gefilmd met een verborgen camera. Vanaf beide kanten van de tralies filmde Bert Haanstra zestig dagen lang de gedragingen van zowel mens als dier.

Zoo - Mensen in een dierentuin laat zien dat mens en dier maar weinig van elkaar verschillen.
 

Wel of geen dierentuin in de 21ste eeuw?

Filosofen denken verschillend over de functie van dierentuinen in de huidige tijd. Op welke manier kunnen we dieren in gevangenschap laten leven? Mogen we ingrijpen in het voortplantingsproces van beschermde diersoorten? Filosofen Erno Eskens en Josef Keulartz zijn het oneens over deze kwesties. Bekijk en lees hier hoe zij tegen deze dilemma's van de dierentuin aankijken.

Erno Eskens - "Dieren anders behandelen dan mensen is discriminatie"

Erno Eskens is filosoof en schreef het boek Democratie voor dieren. Dierentuinen moeten volgens hem in hun afwegingen vooral aandacht hebben voor het individuele welzijn van het dier. Hij pleit zelfs voor het toekennen van rechten aan dieren. Hoe kijkt hij naar Het Nieuwe Artis?

Bekijk ook 'Unlocking the Cage' en lees het interview met Steve Wise

In de Verenigde Staten strijdt dierenrechtenadvocaat al een paar jaar voor verschillende rechtbanken om chimpansees rechten toe te kennen. Zijn inspanningen hebben tot op heden nog geen succes opgeleverd maar hij heeft goede hoop op een snelle doorbraak.

Jozef Keulartz - De dierentuin als compassievol dierenconservatiecentrum

© WUR / Jozef Keulartz

Jozef Keulartz

Milieufilosoof Jozef Keulartz verschilt fundamenteel van mening met Erno Eskens. Volgens hem hebben Eskens en veel andere dierenethici uitsluitend oog voor individueel dierenwelzijn en sluiten zij de ogen voor het belang van soortenbehoud. Keulartz stelt dat de kritiek op de dierentuin te gemakkelijk is omdat het voorbij gaat aan de dilemma’s waarmee dierentuinen worstelen. In zijn artikel Ethics of the Zoo zet hij uiteen waarom er volgens hem in de toekomst een belangrijke rol voor de dierentuinen is weggelegd.

De zesde massa-extinctie
Het dierenrijk staat in toenemende mate onder druk. We bevinden ons momenteel in een kritieke fase van het Antropoceen, het tijdperk waarin de menselijke invloed op de rest van de ecosystemen op aarde in extreme mate toeneemt. Volgens sommige onderzoekers bevinden we ons nu aan het begin van de zesde massa-extinctiegolf in de geschiedenis van onze planeet. In tegenstelling tot bij de laatste massa-extinctie – zo’n 65 miljoen jaar geleden stierven onder andere de meeste dinosaurussen uit – wordt de huidige massa-extinctie in grote mate veroorzaakt door de mens. Om deze grote dierenuitsterving een halt toe te roepen kunnen we volgens Keulartz naast soortenbehoud in het wild niet langer zonder zogenaamde ‘ex-situ conservatie’, soortenconservering in gevangenschap.

Twee groepen tegenover elkaar
Volgens Keulartz zitten veel dierentuinen over de hele wereld momenteel in een transitiefase van plekken voor educatie en entertainment, het zogenaamde ‘edutainment’, naar volledige dierenconserveringscentra. Maar er woedt een verwoede discussie over de manier waarop dierenbescherming zou moeten worden aangepakt. Hierbij staan er twee groepen tegenover elkaar, zegt Keulartz.

Aan de ene kant staan de dierenethici die zich vooral concentreren op het welzijn en de vrijheid van individuele organismen. Zij vinden het moreel verkeerd om diersoorten te behouden in gevangenschap omdat daarmee het individuele recht op vrijheid van het dier wordt ingeperkt. Bovendien vinden zij dat de voordelen van dierenconservering onvoldoende bewezen zijn om daarvoor de rechten van individuele dieren aan banden te leggen.

Hiertegenover staan de conserveringsbiologen die dieren beschouwen als onderdeel van een groter geheel zoals een soort of een ecosysteem. De rechten van de individuele dieren zien zij als van ondergeschikt belang ten opzichte van het in stand houden van biodiversiteit en ecologische integriteit. Bovendien stellen zij dat conservering en dierenwelzijn twee totaal verschillende entiteiten zijn die politiek strikt gescheiden zouden dienen te blijven.

Bifocale blik
Om deze impasse te doorbreken stelt Jozef Keulartz voor om een bifocale blik te ontwikkelen, waarin dierentuindieren gezien worden als individuen die specifiek zorg nodig hebben maar ook onderdeel zijn van een soort die beschermd moet worden. Er is volgens hem een groeiende internationale beweging van compassievolle dierenconservering in moderne dierentuinen. De moderne dierentuin kan volgens Keulartz ook alleen haar doelstelling van dierenconservering behalen als ze een juiste balans vinden tussen dierenwelzijn en dierenconserveringsbelangen.

De dierentuin van de toekomst
Een van de grootste problemen die dieren in gevangenschap ondervinden is het feit dat zij de noodzaak en mogelijkheid tot overleven door middel van het vergaren van voedsel en het ontwijken van vijanden niet kunnen bestendigen. Vooral zoogdieren zijn ongeschikt om een leven zonder deze natuurlijke uitdagingen te leven. Dit kan worden opgelost door deze uitdagingen te vervangen door andere vormen van uitdagingen. Steeds meer dierentuinen bewegen in deze richting door de verblijven groter te maken en meerdere soorten bij elkaar te plaatsen, te variëren met de vorm en frequentie van het voederen en meer aandacht te besteden aan fysieke uitdaging en training. Ondanks initiële problemen met het behoud van bedreigde diersoorten hebben dierentuinen de laatste decennia grote vooruitgang geboekt op dit terrein. Hoewel dierentuinen slechts een fractie van de bedreigde diersoorten kunnen proberen te redden van uitsterven, spelen zij een steeds belangrijkere rol in het behoud van de biodiversiteit.

Bekijk de documentaire 'Het nieuwe Artis'

Lees ook het artikel van NPO Kennis