Game of Thrones Guatemala Style

Hoe helpt deze documentaire ons de actuele situatie in Guatemala te begrijpen? 2DOC sprak met de makers en ging naar Guatemala.

Het is een indrukwekkende scène uit Burden of Peace: De kleine Claudia Paz y Paz leest met haar zachte stem een groep mannen van een regionaal departement de les. In een jaar tijd hebben ze geen enkele moordzaak opgelost. Sterker nog: ze hebben maar vijf zaken voor de rechter gebracht. De reden? Corruptie. ‘Ik zou me schamen om mijn salaris te ontvangen’, verwijt ze hen kalm.

De dappere en onverschrokken Claudia Paz y Paz is de hoofdpersoon van Burden of Peace. Joey Boink en Sander Wirken volgden haar vanaf haar aantreden bij het Openbaar Ministerie in 2010 tot haar gedwongen vertrek in 2014. Paz y Paz moest ervoor zorgen dat strafbare feiten werden opgespoord en vervolgd. In een land als Guatemala - met bendegeweld, drugssmokkel en twintig moorden per dag - is dat een zware en gevaarlijke klus.

TEKST LOOPT DOOR ONDER DE FOTO

Elite criminaliteit

‘Criminaliteit vindt in Guatemala niet alleen plaats op straat maar ook op een hoger niveau’, legt Sander Wirken uit in een café in Amsterdam. Hij is nog steeds nauw betrokken bij Guatemala en werkt als beleidsadviseur voor het Nederlandse Openbaar Ministerie. Al tijdens het maken van de documentaire begon Wirken met een proefschrift over de ondermijning van de rechtsstaat in Midden-Amerika. ‘Iedereen kent de getatoeëerde straatbendes die buurten domineren, maar aan de andere kant bestaat de elite-criminaliteit. Dat zijn de politici en militairen die de rechtsstaat corrumperen van binnenuit. Wat je vaak ziet tijdens verkiezingen in Latijns-Amerika is dat men belooft de straatbendes aan te pakken, maar daarmee leiden ze de aandacht handig af van zichzelf.’

Wirkens verhaal weerspiegelt de praktijk in Guatemala. De huidige president Jimmy Morales pleitte in zijn campagne vier jaar geleden voor zero tolerance tegen corruptie, maar wordt inmiddels zelf doorgelicht door de aan de Verenigde Naties gelieerde anti-corruptie commissie CICIG. Dat transparantie een minder groot speerpunt is als het hemzelf en zijn familie betreft, blijkt uit zijn reactie. Hij zette het Colombiaanse hoofd van CICIG, Iván Velásquez Gómez, het land uit en zegde het mandaat van de commissie eenzijdig op.

Nooit vertoond

Burden of Peace werd getoond op verschillende plekken in Latijns-Amerika, maar is vier jaar na het verschijnen nog altijd niet in Guatemala te zien. Op het affiche van het Internationaal Filmfestival voor mensenrechten in Guatemala City staan films over de Nederlandse Sylvana Simons (Sylvana), over de slachtoffers van de Spaanse dictatuur (El Silencio de los Otros) en over de digitale schoonmaak op internet (The Cleaners), maar de film over Paz y Paz staat er niet tussen.

‘Uit voorzorg is Burden of Peace niet in Guatemala te zien’, legt Sander Wirken uit. Met het eindigen van haar functie bij het Openbaar Ministerie, eindigde ook de beveiliging van Paz y Paz en dus is ze haar leven in Guatemala niet zeker. Ze vertrok met haar man en kind naar Spanje. Nu woont ze na een tussenstop in de Verenigde Staten in Costa Rica, maar veel mensen uit haar team bij het Openbaar Ministerie bleven achter in Guatemala. ‘De film vertonen zou aandacht op hen kunnen vestigen en je weet niet wat daarvan de gevolgen zouden kunnen zijn voor hun veiligheid.’

TEKST LOOPT DOOR ONDER DE FOTO

#JusticiaYa!

Iemand die de film graag zou zien is de Guatemalteekse dertiger Gabriel Wer. Hij is één van de oprichters van JusticiaYa, een burgerinitiatief dat strijdt tegen corruptie. Op een hip terras in de ambassadebuurt van Guatemala City vertelt hij hoe Paz y Paz heeft bijgedragen aan zijn activisme.‘Toen Claudia hoofd van het Openbaar Ministerie werd, was ik nog niet politiek bewust, maar ze heeft een deur geopend die lang is dicht gebleven.’

Wer doelt op het genocideproces en de veroordeling van oud-president Efraín Ríos Montt. Tussen 1962 en 1996 vond in Guatemala één van de meest gewelddadige gewapende conflicten van Latijns-Amerika plaats. Naar schatting 200.000 mensen werden vermoord. De door de Verenigde Staten gesteunde regeringstroepen hadden het vooral gemunt op de inheemse Maya-bevolking, die zouden sympathiseren met het communisme. ‘Door het genocideproces hoorde we niet alleen de stemmen van de slachtoffers, het openbaarde ook de weerstand van de gevestigde orde. Zij wilden niet dat de waarheid naar buiten kwam. Maar door de straffeloosheid blijft de cirkel van geweld en corruptie standhouden.’

Thelma Aldana

De documentaire eindigt met het vertrek van Paz y Paz naar het buitenland, vijf jaar geleden. Zij wordt opgevolgd door een andere belangrijke jurist, Thelma Aldana, tot grote verrassing van Wer en zijn vrienden. De voormalige president van de Hoge Raad zet het werk van Paz y Paz voort en werkt nauw samen met de commissie tegen straffeloosheid, CICIG. Samen brengen ze het grootste corruptieschandaal van Guatemala aan het licht: La Linea. Politici uit hoge kringen - waaronder vice-president Roxana Baldetti  - blijken banden te hebben met de georganiseerde misdaad.

Gabriel Wer en zijn vrienden zijn laaiend. Ze starten een Facebookgroep waarop ze het aftreden van Baldetti eisen: ‘Eerdere corruptieschandalen deden wenkbrauwen fronsen, maar brachten geen opstand teweeg. Nu werd heel duidelijk zichtbaar welke hoogwaardigheidsbekleders ons belastinggeld stalen.’ De Facebook-groep riep op om de straat op te gaan. Binnen enkele dagen melden meer dan 10.000 mensen zich aan. De demonstraties leidden tot het aftreden van vice-president Roxana Baldetti én president Otto Pérez Molina. ‘Er ontstond een golf van positiviteit. Altijd waren we stil gebleven en nu was er gerechtigheid zonder geweld!’

TEKST LOOPT DOOR ONDER DE FOTO

Arrestatiebevel

Fast forward naar 2019: Thelma Aldana, de vrouw die zo succesvol  corrupte structuren in de overheid wist bloot te leggen, besluit mee te dingen naar het presidentschap. Van de meer dan twintig presidentskandidaten is ze de enige kanshebber die zich uitspreekt vóór het verlengen van het mandaat van corruptie commissie CICIG. Lange tijd blijft onduidelijk of ze zich mag inschrijven voor de kieslijst. Er is een arrestatiebevel tegen haar uitgeroepen vanwege fraude  - politiek gemotiveerd zegt ze zelf - en dus is ze ondergedoken in buurland El Salvador.

Hoe verwarrend de verkiezingsstrijd is voor Guatemalteken blijkt als ik veertig dagen voor de verkiezingen praat met psychologe Lina Lopez. Ze zit in de bus na een nachtdienst en kijkt vermoeid. In opdracht van het Openbaar Ministerie verhoort ze vrouwen die het noodnummer van de politie bellen. Ze zijn bedreigd, mishandeld of verkracht. ‘Het zijn verschrikkelijke verhalen en ze lijken nooit af te nemen. Gebeurt dit in Nederland ook zoveel?’ Thelma Aldana was haar baas en komt uit dezelfde provincie als Lina. ‘Als Thelma niet meedoet, heb ik geen kandidaat. Mensen zeggen slechte dingen over haar, maar ik vertrouw haar. Het is lachwekkend en bedroevend dat we een paar weken voor de verkiezingen nog geen stabiele kieslijst hebben.’

Dat komt doordat de voorbeelden van elite-criminaliteit in de aanloop van de verkiezingen schaamteloos komen bovendrijven. Zo wordt presidentieel kandidaat Mario Estrada eind april gearresteerd in Miami vanwege banden met het Mexicaanse Sinaloa drugskartel.

De chaos wordt nog groter als de twee kandidaten die de polls leiden, een maand voor de eerste verkiezingsronde in juni afvallen: kandidaat Zury Ríos omdat ze de dochter is van oorlogsmisdadiger Efraín Ríos Montt en de juriste Thelma Aldana omdat ze zich definitief niet mag inschrijven van de kiescommissie.  Politiek analisten noemen het ‘Game of Thrones Guatemala Style’, en allemaal heeft het te maken met het thema van de documentaire Burden of Peace: het belang van een gezonde rechtsstaat.

TEKST LOOPT DOOR ONDER DE FOTO

Internationale gemeenschap

Volgens Sander Wirken had het blootleggen van het corruptieschandaal niet gekund zonder het werk van Claudia Paz y Paz. ‘Claudia heeft de capaciteit van het OM opgeduwd. Ze heeft corrupte afdelingshoofden ontslagen en jonge ambitieuze mensen naar voren geschoven. Ze heeft wire tapping en DNA-analyse geïntroduceerd. Daarmee heeft ze zes van de tien meest gezochte drugsleiders opgepakt en effectief opgetreden tegen straatbendes. Met die erfenis hebben Thelma Aldana en CICIG de andere corruptiezaken kunnen doen.’

Maar de Guatemalteekse power elite bestaande uit politici, militairen en zakenlieden draait de vooruitgang terug. Daarbij krijgen ze vrij spel van de internationale gemeenschap: ‘Toen voormalig president Pérez Molina CICIG wilde stoppen, toog de Amerikaanse vice-president Joe Biden nog naar Guatemala  en dreigde een miljard dollar aan hulpgeld stop te zetten. De Trump-administratie heeft niet veel op met de onafhankelijke corruptie onderzoekers en Jimmy Morales en de presidentskandidaten voelen dat ze vrij spel hebben.’

Ook de afwezige rol van Nederland vindt Wirken schokkend, ‘Door de gebeurtenissen in Venezuela en Nicaragua verliest Nederland uit het oog dat er in Guatemala een neergang van de rechtsstaat gaande is. Tien jaar geleden steunde onze regering Claudia’s missie volhartig, nu kijkt Nederland weg.'

Gabriel Wer van JusticiaYa! vindt de situatie ook niet hoopvol, maar heeft besloten over te stappen op een positief narratief: ‘We zijn met ons land in slechtere omstandigheden geweest en daar hebben we ook uit kunnen ontsnappen. Wij richten ons op jonge ambitieuze leiders. We vertellen ze over een gezonde rechtsstaat. Stapje voor stapje komen we dichterbij de politieke transformatie van ons land.’

Op 16 juni is de eerste ronde van de verkiezingen. Als geen van de kandidaten een meerderheid behaalt volgt de tweede ronde op 11 augustus.