Kunnen documentaires over complexe rechtszaken kwaad?

De machteloosheid van Peter Putker
Toen regisseur Walter Stokman van bevriend advocaat Bob Vink hoorde over de zaak van Peter Putker, raakte hij gefascineerd. ‘Bob Vink zei dat als deze zaak zou uitdraaien op een veroordeling van Putker, dit een enorme rechtelijke dwaling betekende.’ Er is geen duidelijk en direct bewijs dat Putker zijn vrouw heeft vermoord. ‘Peter Putker wordt volledig afhankelijk van de interpretaties van anderen, hij is behoorlijk machteloos’, vertelt de maker. ‘Hij is de enige die de waarheid kent maar iedereen ging aan de haal met zijn verhaal. Dat vond ik zo apart!’, aldus Stokman. De regisseur besloot het rechtsproces te volgen.

Schuldig of onschuldig?
Op de vraag of Walter Stokman gelooft in de onschuld van Putker geeft hij niet meteen eenduidig antwoord. Naar eigen zeggen liet hij zich leiden door hetgeen wat er gebeurde in de rechtszaal. Hij was ook niet zo bezig met de schuldvraag. Stokman: ‘Maar ik dacht wel: als hij écht van z’n vrouw had afgewild, dan had hij haar wel uit de boot gegooid midden op de oceaan. Het is te ingewikkeld om deze moord in scène te zetten. En daarbij, Peter zegt dingen die hij niet ‘hoort’ te zeggen, zoals dat hij totaal niet bezig was met zijn vrouw toen de overvallers hem vastbonden op de wc.’

Wanneer er aan het aanwezige publiek in Beeld en Geluid wordt gevraagd of Walter Stokman gelooft in de onschuld van Peter Putker, worden er verschillende antwoorden gegeven. Sommigen vinden dat de regisseur, ongeacht wat hij zelf gelooft, objectief en onzichtbaar is gebleven in de film. Anderen dachten wel te zien dat dat de regisseur gelooft in de onschuld van Putker: er werden immers alleen maar lovende verhalen over Peter, Durdana en hun huwelijk verteld in de documentaire. Volgens Walter Stokman laat hij óók de twijfels van de familie horen, hun gedachtes over de mogelijke schuld van Putker. Maar hij geeft toe: echt negatieve verhalen over Putker zitten er niet in de film. Volgens de regisseur is dat simpelweg omdat die er ook niet waren: ‘Iedereen heeft kleine twijfels gehad, maar niemand van de familie gelooft dat Peter zijn vrouw heeft vermoord.’

Wat is true crime?
Hoewel de Lazy Duck spannend is en gaat over een waargebeurd misdrijf, kun je je afvragen of de docu wel een echte true crime-documentaire is. Volgens mediawetenschapper dr. Willemien Sanders is het antwoord hierop: waarschijnlijk niet. De documentaire is niet commercieel gemaakt, het mist sensatie en het ontbreekt aan een Amerikaans sausje. Maar wat is ‘echte’ true crime dan? En kan het genre wel zo duidelijk afgebakend worden?

Volgens Sanders borduurt het genre true crime voort op andere, eerdere genres zoals het ‘docudrama’ of de ‘gedramatiseerde documentaire’. Maar in feiten is het genre al eeuwenoud; er zijn zelfs elementen uit het genre terug te vinden Griekse tragedies en mythes.

De populariteit van true crime
Hoe het ook zij: verhalen over misdaad en criminaliteit zijn populair. Die populariteit komt volgens Sanders voort uit onze menselijke fascinatie voor het onvoorstelbare. ‘En uit onze behoefte aan een duidelijke en overzichtelijke wereld waarin er een scheiding bestaat tussen ‘goed’ en ‘kwaad’, ‘schuldig’ en ‘onschuldig’’, aldus de mediawetenschapper. ‘In true crime verhalen wordt de werkelijkheid behapbaar gemaakt zodat kijkers zich makkelijker kunnen identificeren. Dat doet echter altijd af aan de complexiteit van echte mensen en echte zaken.’

Kijken door een kritische bril
Bij het kijken van series en films is een kritische houding vereist. Want, zo geeft Willemien Sanders aan, we moeten goed onthouden dat documentaires altijd verhalen zijn: uitsneden van een oneindig gelaagde werkelijkheid. ‘Documentaireparticipanten leven niet alleen ín een documentaire, ze leefden ervoor, ernaast en erna. Dat wordt soms vergeten.’

‘Trial by media’?
Naast het gegeven dat de personages die we zien in documentaires dus echte mensen zijn, moeten we ook onthouden dat een maker – hoe objectief die ook probeert te zijn – altijd keuzes maakt. Objectiviteit is een nobel streven maar onmogelijk in de praktijk. De keuzes die een regisseur maakt hebben gevolgen voor de beeldvorming over een persoon. Sanders: ‘Het is belangrijk om te kijken naar het doel van de documentairemaker. Wil de maker het publiek een bepaalde kant opsturen? Hoeveel ruimte laat hij de kijker om zelf een mening te vormen?’

Er zijn verschillende voorbeelden van documentaires die daarbij uit de bocht vliegen. Zoals bij de Netflix-serie Monster: The Jeffrey Dahmer Story. Hoewel de serie gigantisch populair is, is er ophef over. De nabestaanden van de slachtoffers zijn namelijk niet vooraf betrokken in het productieproces. En daarnaast, en misschien in het licht van trial by media nog belangrijker: de dader en zijn daden zouden te rooskleurig verbeeld zijn.

Ook de hit Making a Murderer (Netflix, 2015) is een goed voorbeeld van een true crime serie waarbij de publieke opinie duidelijk gestuurd en soms heen en weer geslingerd wordt. Soms leidt dit tot ‘trial by media’, een fenomeen waarbij een documentairepersonage wordt vrijgepleit of wordt veroordeeld in de publieke opinie, zonder dat daar een rechtelijke uitspraak aan te pas komt.

Overschat de invloed van de media niet
Toch is Sanders niet voor regels of ethische kaders voor documentairemakers. Bovendien is er natuurlijk een journalistieke code en zijn er wetten tegen smaad en laster. Ook moeten we volgens Sanders invloed van media niet overschatten. ‘Documentaires leiden niet tot ondermijning van de rechtsgang, zo zie ik dat niet. Het kan geen kwaad om mensen zelf te laten nadenken over complexe rechtszaken.’

Walter Stokman vult aan: ‘Ik snap wel hoe dat werkt, dat onderbuikgevoel. Mensen zullen altijd denken: waar rook is, is vuur. Maar ik geloof dat Peter Putker daar toch al wel last van heeft, of deze film er nou wel of niet was gekomen.’ Volgens Stokman werkte Putker mee aan de documentaire omdat mensen nu ook al twijfelen aan zijn onschuld. ‘Nu kan hij tegen hen zeggen: kijk de documentaire Lazy Duck maar, daarin wordt het genuanceerd verteld.’

Open eindjes
Genuanceerde documentaires over misdaad en criminaliteit kunnen een inkijkje geven in rechtszaken en laten zien dat het nooit helemáál zwart-wit is. Willemien Sanders: ‘Rechtszaken zijn niet simpel: er zijn altijd vragen, open eindjes of onduidelijkheden.’ Volgens Walter Stokman heeft de rechtszaak uit Lazy Duck ook een open eindje: waarom vroeg de Officier van Justitie acht jaar cel op basis van ‘verwonderpunten’? Stokman: Dit is natuurlijk behoorlijk vreemd! ‘Ik ben documentairemaker en geen onderzoeksjournalist, dus het voelt niet als mijn taak. Maar wellicht is het iets voor de geschreven journalistiek om dit verder uit te zoeken..!’