'Toen docu's winstgevend werden, bracht dat ethische dilemma’s met zich mee’

Makers Jennifer Tiexiera en Camilla Hall leiden het Amerikaanse productiebedrijf Lady & Blue en maakten in 2022 de documentaire Subject.

Aan het woord komen mensen met een grote rol in verschillende succesvolle documentaires: The Staircase, The Wolfpack, Capturing the Friedmans, The Square en Hoop Dreams. Hun levens veranderden totaal na het uitkomen van de films. Helaas vaak in negatieve zin. 

Weinig regels in de documentairewereld
Tiexiera en Hall maakten Subject uit onvrede over de gang van zaken in de documentairewereld. Camilla Hall realiseerde zich al bij het maken van haar eerste documentaire dat er nauwelijks regels waren.

Zij kwam uit de journalistiek, waar heldere richtlijnen gelden. Documentaires maken voelde voor haar als het Wilde Westen. Hall: ‘Er is echt niemand die je controleert. Zolang je geld hebt, kun je alles maken wat je wil.’

Commerciële belangen
Jennifer Tiexiera werkte ruim twintig jaar als video-editor. In haar werk moest ze geregeld ingrijpende keuzes maken, die langdurig gevolgen konden hebben voor de hoofdpersonen of hun omgeving.

Ze ervaarde soms druk om bij die afweging het commercieel belang voorop te stellen. Tiexiera: ‘Ik had die mensen nooit ontmoet en wist niet met welke intenties zij in het project gestapt waren en waar ze mee hadden ingestemd. Ik hou van documentaires maken, ik verdien er mijn geld mee, maar deed ik eigenlijk niet meer kwaad dan goed?’

‘Uiteindelijk besloot ik zelf te gaan produceren en regisseren. Bij het maken van een documentaire blijf ik nu steeds in gesprek met de hoofdpersonen.’

Van Golden Age of Documentary naar Corporate Age
De komst van het grote geld heeft deze eeuw een grote invloed gehad op de documentairewereld. Vanaf 2007 startte de ‘Golden Age’ van de documentaire. Met films als Bowling for Columbine (2002) en Super Size Me (2004) werden er in de bioscopen flinke sommen geld verdiend. Dat maakte het genre opeens lucratief voor streamingplatformen als Netflix en HBO. Dankzij een aantal grote titels (waaronder The Staircase) werden documentaires populair bij de abonnees en wel in die mate dat het een verdienmodel werd voor de platformen.

Focus op de kijkcijfers
Data lieten zien welke thema’s het meest bekeken werden en welke verhaalstructuur het best werkte. True crime stond garant voor veel succes en cliffhangers hielden de kijkers aflevering na aflevering vast. Zo maakte rond 2018 de Golden Age plaats voor de Corporate Age (bron: Vulture.com). Er kwam veel geld beschikbaar voor documentaires, maar de platformen stelden wel hun eigen voorwaarden. Aan de verhaalstructuur, aan de afloop, aan de tijd die er voor het draaien uitgetrokken mocht worden. Tiexiera: ‘Dat bracht ethische dilemma's met zich mee.'

De keerzijde van populaire documentaires voor de hoofdpersonen
Jennifer Tiexiera: ‘Filmmakers weten eigenlijk niet hoe het is om aan de andere kant van de camera te staan. Met Subject hebben we ons oor te luisteren gelegd bij de mensen die dat wel weten.’

Margie Ratliff en The Staircase
Zo vertelt Margie Ratliff in de film over het effect van de documentaireserie The Staircase (2004-2016) op haar leven. De true-crime serie werd ongekend populair en volgt het proces tegen Michael Peterson, Ratliffs adoptievader, die veroordeeld werd voor de moord op zijn vrouw, de adoptiemoeder van Margie Ratliff.

‘Margie staat eigenlijk al twintig jaar aan de andere kant van de camera’, zegt Jennifer Tiexiera. Tot op de dag van vandaag spreken mensen haar aan en en denken haar te kennen op basis van wat ze zagen in de serie. In 2022 werd er van de documentaireserie ook nog een fictiefilm gemaakt die nu op HBO MAX te zien is, die rakelt de hele geschiedenis nogmaals op.

Jesse Friedman uit Capturing the Friedmans
Ook Jesse Friedman voelt al vijftien jaar de gevolgen van zijn deelname aan een documentaire, in zijn geval Capturing the Friedmans (2003).

In Subject vertelt hij dat zijn leven is gevormd door zijn arrestatie op verdenking van kindermisbruik, maar dat hoe mensen naar hem kijken, bepaald is door de ‘rol’ die hij in de film had. Ook nu nog. Jesse Friedman: ‘Die film van toen heeft niets te maken met mij of mijn huidige leven. Capturing the Friedmans is negentien jaar geleden gemaakt en gaat over dingen die zestien jaar daarvoor zijn gebeurd.’

Was het moeilijk de hoofdpersonen ertoe te bewegen mee te doen aan Subject?
Jennifer Tiexiera: ‘Dat verschilde. We hebben vanwege hun kwetsbaarheid onderzocht wat het betekent voor mensen om consent te geven. Evenals het idee van continued consent (toestemming op de lange termijn), want hoe je je voelt over een project kan in de loop der tijd veranderen.’

‘Het feit dat Margie meedeed trok de andere hoofdpersonen van Subject ook over de streep. Ze werden allemaal co-producent en kregen zeggenschap over hun eigen hoofdstuk.'

Het welzijn van hoofdpersonen is een gedeelde verantwoordelijkheid
Hall en Tiexiera vinden het welzijn van hoofdpersonen een verantwoordelijkheid van zowel filmmakers als van de sector als geheel. En ook de kijker heeft een rol.

Tiexiera: ‘Een kijker in Engeland omschreef dat zeer treffend als "conscious consumption" (bewust consumeren). We willen tegenwoordig weten waar ons eten vandaan komt. Datzelfde geldt voor sieraden en bloeddiamanten. Zo zou het ook moeten zijn met documentaires. Volgens mij moet er druk van het publiek komen. En omroepen moeten niet ten koste van alles en iedereen miljoenen willen verdienen met entertainment.'

Camilla Hall: ‘Bovendien wil je als omroep voorkomen dat deelnemers zich publiekelijk uitspreken tegen je films. Dus ook zakelijk is er een goede reden om fatsoenlijk met mensen om te gaan.'

Lessen van Sundance
Dat laatste overkwam Sundance Film Festival. 'Bij de laatste edities van het festival vertelden hoofdpersonen dat ze nooit een licentie getekend hadden en de documentaire als onethisch beschouwden: “Hij kwam mijn land binnen, hij stal mijn verhaal, hij bracht mij en mijn gezin in gevaar”. Dat straalde ook af op het festival.

'Dus sinds vorig jaar staat op het Sundance-aanvraagformulier de vraag: “Hoe werden uw hoofdpersonen behandeld tijdens het filmen?” Sundance neemt dus verantwoordelijkheid als festival. Het zou nog beter kunnen, eigenlijk zou er een gesprek over gevoerd moeten worden.'

Verantwoordelijkheidsgevoel groeit ook bij de streamingsdiensten
Tiexiera: ’Er zijn intussen steeds meer mensen met mandaat, ook bij de streamingsdiensten, die erg enthousiast zijn over deze werkwijze. Zo maakte ik laatst een serie voor HBO. De directeur had Subject gezien en besloot meer aandacht te besteden aan het welzijn van alle betrokkenen, zowel de crew, als de hoofdpersonen.

'Daar ontstond het idee van een consent-kalender. Vóór datum A beslis je of je meewerkt; voor datum B laat je weten of je anoniem in beeld wil. Zo peilden we geregeld hoe mensen zich voelden.

'En we beloofden hen dat we niets zouden doen om hun geestelijke gezondheid te schaden. We maakten afspraken over hun fysieke veiligheid en hielden oog voor lopende rechtszaken. Die gesprekken kosten tijd, dus is er meer budget nodig. HBO stond daar niet alleen garant voor, ze waren ook trots op de manier waarop we die serie maakten.’