‘Hier staat de journalistieke vrijheid op het spel’

In 2Doc: Ithaka – A Fight to free Julian Assange volgt regisseur Ben Lawrence de strijd van de vrouw en – vooral – de vader van Assange. Zij proberen te voorkomen dat de oprichter van Wikileaks wordt uitgeleverd aan de Verenigde Staten, waar hij tot 175 jaar gevangenisstraf kan krijgen voor het publiceren van staatsgeheimen.

Assange zelf krijg je als kijker nauwelijks te zien. Hij zit al jaren vast in de Londense Belmarsh-gevangenis. Aanvankelijk arresteerde de Britse politie hem omdat Zweden zijn uitlevering had verzocht, in verband met een vermeende verkrachting, in 2010. Een aantijging waar volgens VN-mensenrechtenrapporteur Nils Melzer overigens niets van klopte.

 Assange kwam op borgtocht vrij en vluchtte in 2012 de Ecuadoriaanse ambassade in, waar hij asiel aanvroeg en zeven jaar ondergedoken bleef. In 2019 werd hij er alsnog door de Britse politie uitgesleept, en sindsdien zit hij dus in de gevangenis.

Die Zweedse uitleveringsaanvraag is inmiddels ingetrokken omdat er te weinig bewijs zou zijn. Maar nu ligt er het Amerikaanse uitleveringsverzoek. Niet alleen de familie, ook journalistieke organisaties in de hele wereld protesteren fel tegen de mogelijke uitlevering. Waaronder de International Federation of Journalists (IFJ), waarbij de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) is aangesloten. Waarom zijn journalisten hier zo mee bezig? We vragen het Thomas Bruning, secretaris van de NVJ.

Waarom is deze zaak voor journalistenorganisaties reden om het voor Julian Assange op te nemen?

'Assange is een bijzondere persoonlijkheid en hij heeft heel veel dingen gedaan waar je van alles van kunt vinden, maar één ding is zeker, en dat is dat hij journalistiek zeer relevant werk heeft verricht. Hij heeft stukken gepubliceerd waar uiterst belangrijke maatschappelijke misstanden in naar voren kwamen. Onder andere over aanvallen in Irak waarbij burgers opzettelijk werden doodgeschoten. Waaronder ook twee journalisten van persbureau Reuters.'

'Hij heeft een heleboel documenten geopenbaard in samenwerking met gerenommeerde media die echt van grote waarde zijn voor de controlerende rol die media moeten vervullen. En hij wordt in deze zaak juist voor dat werk afgestraft.'

'Dat maakt het natuurlijk alarmerend voor de journalistieke beroepsgroep als geheel. Als hij kan worden veroordeeld voor het publiceren van zaken die Amerika als geheim kwalificeert, dan is niet alleen zijn vrijheid in gevaar, maar potentieel ook die van heel veel andere media en journalisten. Die dat ook zou kunnen overkomen.'

Dus het is eigenlijk de kern van de journalistieke vrijheid die hier terechtstaat?

'Ja. Er zijn ook voorbeelden in Nederland te noemen. Van journalisten die informatie ontvangen die je zou kunnen kenschetsen als vertrouwelijk, of zelfs van veiligheidsdiensten afkomstig. Maar dat betekent niet dat ze daar dan niks mee mogen doen. Als daar maatschappelijke misstanden in naar boven komen.'

Welke voorbeelden zijn dat?

'Nou, je hebt bijvoorbeeld de bekende zaak van Joost de Haas en Bart Mos, twee Telegraaf-journalisten die in 2006 publiceerden over het handelen van de AIVD en daarbij ook stukken publiceerden en Jolande van der Graaf, ook van de Telegraaf, heeft hetzelfde gedaan. Dat werd ze natuurlijk niet in dank afgenomen door de geheime dienst, maar uiteindelijk hadden ze wel dat recht en zijn ze daar ook niet voor veroordeeld.'

'Sterker nog, Nederland, dat wel een poging heeft gedaan om ze te gijzelen en huiszoekingen te doen, heeft ongelijk gekregen bij het Europese Hof. Dus met andere woorden: juist in Nederland is vast komen te staan dat dit bij het werk hoort van journalisten. Om zaken te publiceren. Zeker als het om misstanden gaat, en zaken die een groot maatschappelijk belang hebben.'

En is er dan een verschil tussen degene die als bron fungeert, is die wel strafbaar, en de journalist dan niet, omdat die een doorgeefluik is?

'Ja, precies. Wie bij een geheime dienst werkt en een hele set documenten aan een medium geeft, kan strafrechtelijk aangepakt worden. Maar als jij die documenten in handen krijgt vanuit een bron binnen zo’n dienst, dan zou dat geen aanleiding moeten zijn voor strafrechtelijke vervolging.'

En je kunt dan ook niet gedwongen worden om je bron prijs te geven?

'Nee, exact. Dus het is heel erg belangrijk dat deze zaak ook in dat opzicht op een eerlijke manier gespeeld wordt. Eigenlijk wist Amerika vanaf het begin dat dit geen goede grond was om tot vervolging over te gaan, en dat is onder Obama ook niet gebeurd.'

'Maar vervolgens is er onder zijn opvolger Trump een soort hele ouwe wet van stal gehaald die zei: ja, maar wat Assange heeft gedaan is iemand uitlokken om vertrouwelijk materiaal naar buiten te brengen. En dat is zo’n vreemd construct dat je eigenlijk moet concluderen: hier wordt een reden verzonnen om iemand die gewoon zijn burgerplicht heeft gedaan, alsnog op een heel zware wijze strafrechtelijk te vervolgen.'

En dan blijven de oorspronkelijke stukken voor het publiek verborgen?

'Exact. Er is heel veel kritiek op hem geweest, omdat hij, doordat hij ook soms zaken wel op een heel onzorgvuldige manier openbaar heeft gemaakt, ook mensen in gevaar heeft gebracht. Die ook met naam en toenaam in die stukken genoemd werden. Dus in dat opzicht is Assange niet een directe vakgenoot van de journalistiek, maar nogmaals, hij is wel iemand die een heel belangrijke rol heeft vervuld in een aantal grote journalistieke zaken waarin belangrijke misstanden over het functioneren van het Amerikaanse leger en Amerikaanse inlichtingendiensten naar boven is gekomen.'

'Maar de belangrijkste reden waarom grote journalistieke organisaties zoals de IFJ, waar de NVJ bij is aangesloten, het voor hem opnemen, is omdat het gevolg van deze vervolging en uitlevering zou kunnen zijn dat iedereen die vertrouwelijk materiaal in welke vorm dan ook publiceert, een zelfde lot te wachten staat als Assange: jarenlang opgesloten zitten in een ambassade, nu in een gevangenis, en dus potentieel 175 jaar gevangenisstraf in de VS.'

Nou lijkt het er wel sterk op dat Wikileaks gebruikt is door de Russische geheime dienst om bijvoorbeeld de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden. Daar associeer je je dan toch ook mee, als journalisten?

'Ja, dat is ook wel het dilemma wat rond de persoon Assange hangt. Ik denk dat het een misverstand zou zijn om te zeggen dat de grote journalistieke organisaties zoals de IFJ zeggen: dit is een journalistieke held die in al zijn daden verdedigd moet worden. Nee, dat is niet zo.'

'Hij heeft ook dingen gedaan die je echt als volstrekt onverstandig kan kwalificeren. Deels is het inderdaad wat je zegt, voor het karretje laten spannen, mogelijkerwijs, van diensten van andere mogendheden, zoals Rusland.'

'En deels is het wat ik eerder noemde, de risico’s die hij heeft veroorzaakt voor mensen die genoemd werden in de stukken die hij zonder redactie online had gezet. Die niet bij zorgvuldige en afgewogen journalistiek horen. En waar we hem ook niet voor willen verdedigen.'

'Waarvoor we hem wél willen verdedigen is dat hij op een ontzettend ingrijpende manier gestraft gaat worden voor iets wat journalisten gewoon als hun taak beschouwen, namelijk misstanden boven water halen die ook soms uit vertrouwelijk materiaal komen.'

'En of het nou tot een veroordeling komt of niet, je kunt nu al constateren dat het leven van deze man gewoon kapot is gemaakt. Wat dat betreft is het gewoon een verschrikkelijk verhaal, waarin Assange een soort vertegenwoordiger is van het credo: als je iets doet met staatsgeheimen, dan zal dat je duur komen te staan.'

'En dat is voor een democratie, en voor de rol die hij daarin vervuld heeft, natuurlijk een heel contraproductief signaal. Maar wel een signaal dat het gevoel voedt dat Amerika in dit opzicht niet als een fatsoenlijke rechtsstaat opereert.'