Waarom zijn er zo weinig docu's over lhbtqia+'ers in de Tweede Wereldoorlog?

Klaus Mueller: ‘Toen ik veertig jaar geleden onderzoek begon te doen naar de nazivervolging van lhbt’ers, was er heel weinig bekend. Er waren geen documentaires, maar er bestond ook nauwelijks onderzoeksliteratuur. Dat komt doordat het verhaal van homoseksuelen na de oorlog nog decennialang is doodgezwegen.

Zij werden niet systematisch herdacht en hen werd geweigerd deel te nemen aan herdenkingen. Op veel herdenkingstekens voor homoseksuele slachtoffers in kampen staat nu ook: ‘Doodgeslagen, doodgezwegen’.'

'Dat doodzwijgen leidde er volgens Klaus Mueller toe dat veel overlevenden van de Holocaust zelf ook de lippen stijf op elkaar hielden: ‘In West-Duitsland bleef -de uit de tijd van de nazi’s afkomstige- paragraaf 175, die homoseksualiteit strafbaar stelt, in het wetboek tot 1969. De gemeenschap is jarenlang gecriminaliseerd. Ze zijn nooit erkend als ‘onrechtmatig vervolgde’ personen.

Zowel de Duitse als Nederlandse samenleving was in de eerste decennia na de oorlog stevig homofoob. Het gevoel van een ‘collectieve empathie’ over wat hen was aangedaan, hebben deze mensen niet ervaren. Je bracht jezelf alleen maar in gevaar als je openlijk sprak over je seksuele geaardheid. Je liep het risico je woning, je baan of je vriendenkring te verliezen, of de gevangenis in te gaan.’

'Door het gebrek aan gedocumenteerde persoonlijke verhalen moest Mueller voor zijn research voor de Amerikaanse documentaire Paragraph 175 (2000) op zoek naar homoseksuele overlevenden. Doordat hij eerder onderzoek naar homoseksualiteit en migratie deed, had Müller een groot netwerk van onderzoekers, journalisten en filmmakers. ‘Dan hoorde je links en rechts wel eens dat iemand een overlevende kende. Die persoon kon mij dan introduceren.’

De historicus voegt toe dat alleen en hele kleine groep van overlevenden de moed had aan het eind van hun leven hun verhaal te delen. Zonder wederzijds vertrouwen was dit niet mogelijk. Dat was ook de allerlaatste kans, omdat velen al op hoge leeftijd waren.

'Frieda Belinfante was tijdens mijn interview met haar negentig jaar en ze had terminale kanker. Ik ben zelf homoseksueel en zij is lesbisch en we voelden al snel een band. Dat hielp haar om voor het eerst ervaringen te delen die ze niet eerder had gedeeld. Het bijna negen uur lange interview is nu toegankelijk in de collectie van het US Holocaust Memorial Museum, zoals ook haar fotocollectie.’

Hoewel de belangstelling in de oorlogsverhalen van lhbt’ers sinds de jaren tachtig is toegenomen, zijn er nog weinig documentaires gemaakt. Mueller ziet onbenutte kansen. ‘Het onderwerp wordt als ‘te niche’ gezien. Net als bij alle onderwerpen over minderheden. En het is heel moeilijk om voor documentaires over queer verhalen financiering te krijgen.  

Met onze documentaire Eldorado: Everything the Nazis Hate (2023) hadden wij geluk, omdat Netflix wel bereid was iets nieuws te doen. Eldorado is een hele dure productie. Zo zitten er re-enactments in en er was hele intensieve research nodig, omdat je diep in de archieven moet duiken. Daar was veel te vinden, de nazi’s waren heel nauwkeurig, die hebben alles gedocumenteerd.’

De verhalen liggen dus te wachten om ontdekt te worden. Roept Klaus Mueller documentairemakers op de archieven in te duiken?

‘De nieuwe generatie moet zich deze geschiedenis gaan toe-eigenen. Zanger Duncan Laurence heeft mij in 2022 als Ambassadeur van de Vrijheid opgezocht in Berlijn. Hij wilde graag meer weten over de vervolging van de lhbtqia+-gemeenschap. Dat is precies wat er moet gebeuren. Er moet weer leven in komen. De jonge generatie moet zich afvragen: wat betekent dit voor mij? Waar voel ik contact? Wat wil ik nog meer weten? Die generatie is weer anders dan mijn generatie en bekijkt de verhalen dus ook weer vers.

Jonge filmmakers moeten de verhalen op hun manier vertellen, vanuit het hier en nu. Dat is belangrijk. Er is nog veel onbekend over lesbiennes, transpersonen en non-binaire personen. Het was bijvoorbeeld strafbaar om kleren van het ‘andere’ geslacht te dragen. Wat is er met die mensen gebeurd? Daar moeten we nog veel meer films over maken.’