'Ik probeer de clichés over waanzin en psychiatrie te ontkrachten'

Dagopvang de Adamant
Sur l’Adamant betekent ‘Op de Adamant': een schip dat in Parijs aan de kade van de Seine ligt, ter hoogte van de Charles de Gaulle-brug. Het is een drijvende dagopvang, ontworpen door een groep psychiatrische zorgverleners, patiënten en architecten. De psychiatrische patiënten kunnen er workshops doen, zoals schilderen, muziek maken, lezingen volgen en filmavonden bijwonen. Ook de organisatie ligt voor een groot deel bij de patiënten. Ze werken achter de bar en houden samen de financiën op orde. In de documentaire van Philibert zien we dat de sfeer gemoedelijk is, mensen luisteren naar elkaar en wie nu precies te gast is en wie er werkt is niet meteen zichtbaar.

Nicolas Philibert: ‘Alleen die ruimte al geeft je een goed gevoel. Het is echt fijn op de Adamant. Je bent in hartje Parijs, maar tegelijkertijd voelt het alsof je heel ergens anders bent. Dichtbij het water, de rivier, de boten die langsvaren. Het schip is met prachtig materiaal gemaakt. Het is er licht. Niet alleen de patiënten, maar iedereen krijgt daar een goed gevoel. Ook de filmmaker die daar komt.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Philibert maakte al eerder een documentaire over de psychiatrische zorg. Voor La moindre des choses (1996) volgde hij de patiënten en het personeel van psychiatrisch ziekenhuis ‘La Borde’, terwijl die samen een theatervoorstelling voorbereidden.

Waarom was het nu weer tijd voor een documentaire over de psychiatrische zorg?
Nicolas Philibert: ‘Na La moindre des choses hield ik contact met een aantal mensen die ik had ontmoet in de La Borde-kliniek. Twintig jaar terug begonnen zij met het ontwikkelen van de Adamant en sinds 2010 is de opvang in gebruik.

Acht jaar geleden werd ik uitgenodigd op de Adamant om te praten over mijn films. Dat maakte toen grote indruk op me. Met de leden van de filmclub voerde ik ruim twee uur lang intensieve gesprekken. De aanwezigen hadden van tevoren een aantal van mijn films gezien. Ze stelden vragen, we spraken over de films. In de psychiatrie zijn mensen nogal veeleisend en niet snel tevreden met oppervlakkige antwoorden. Ze houden je aandacht constant vast.

Ik vond het een geweldige ervaring. Zodra ik mijn andere projecten had afgerond ben ik teruggegaan naar de Adamant met het voorstel om daar een documentaire te maken.’

Tekst loopt door onder afbeelding

U observeert en oordeelt niet in uw film, zo lijkt het. Was het uw doel om te laten zien dat deze getroebleerde mensen meer zijn dan dat?
‘Ja, de Adamant is een plaats waar de passagiers in eerste instantie als mensen worden gezien, niet als psychiatrische patiënten. Het zijn mensen met interesses, die artistieke talenten kunnen hebben. In mijn films kijk ik ook graag op die manier: met aandacht. Ik luister en geef mensen een stem, zonder in hokjes te denken.

Ik probeer de clichés over waanzin en psychiatrie te ontkrachten. We wenden ons hoofd vaak af voor deze mensen. We proberen ze op te sluiten omdat we denken dat ze gevaarlijk, misschien zelfs gewelddadig zijn. Dat cliché probeer ik bij te stellen. Deze film is een poging om te laten zien dat deze mensen ook onderdeel zijn van de mensheid.'

Tekst loopt door onder afbeelding

Waarom vindt u het belangrijk dit te laten zien?
‘Het is eigenlijk mijn visie op anders-zijn. Ik hou van diversiteit, heterogeniteit. En dat gaat in tegen de extreemrechtse trend die in Europa in opkomst is. Een trend waar helaas een gesloten, veilige visie op de wereld bij hoort.'

In mijn ogen kunnen we van anderen leren. We kunnen volwassen worden en intelligenter dankzij anderen. Ik zeg vaak: ik maak films om er zelf van te leren en om mezelf te begrijpen. Niet om anderen iets te leren. Ook niet om anderen te vertellen wat ze moeten denken. Dankzij de films die ik maak, maak ik verbinding met de wereld om mij heen. Ik hoef geen films aan de andere kant van de wereld te maken. Bij mij thuis in Parijs zijn er genoeg anderen in de buurt, die niet zoals ik zijn. Dove mensen, dieren, patiënten, allerlei soorten mensen. Ik wil ze begrijpen en van ze leren.

Zo ontdekte ik dat de mensen van de Adamant extreem open zijn en heel erg gevoelig. Je zou ze poreus kunnen noemen. Wij, de ‘normale’ mensen, kunnen ons weren tegen het geweld van de wereld. Psychiatrische patiënten lijken dat vaak niet te kunnen. Bij hun komt dat geweld ongefilterd binnen, met volle kracht. Dat raakt me.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Aan het eind van de film zien we deze tekst in beeld:

‘In een wereld waarin men geacht wordt aan de norm te voldoen en afwijkend gedrag onderdrukt wordt zijn er nog plekken waar de poëtische kant van mens en taal mag bestaan. Hoe lang nog?’

Wat bedoelt u daarmee?
‘Poëzie zit hem in taal, in spraak. Maar ook in het anders-zijn. Voor dat laatste is geen ruimte meer. Geld is tegenwoordig het hoogste goed. Alles moet winstgevend zijn. Dat zie je ook in de gezondheidszorg en in de psychiatrie. Dat brengt de psychiatrie in gevaar. We luisteren niet meer naar patiënten. Mantelzorgers hebben geen tijd. Psychiatrisch verpleegkundigen hebben geen tijd om voor patiënten te zorgen. Ze komen om in de administratieve taken, vullen de hele dag formulieren in. Ze hebben steeds minder tijd om te luisteren, voor patiënten te zorgen, of workshops te geven.

Er is gebrek aan middelen, gebrek aan personeel. En als we geen tijd hebben om voor de mensen te zorgen, sluiten we ze op. We houden patiënten weer ouderwets in bedwang. Mensen met schizofrenie zijn niet winstgevend. En daar wil ik met de tekst aan het eind van mijn film op wijzen.'

U bent nu bezig met een drieluik over de psychiatrische zorg. Wat gaan we in de andere twee delen zien?
‘Ik begon met filmen op de Adamant met het plan om één film te maken, niet drie. Maar tijdens het filmen bezocht ik ook patiënten die in het psychiatrisch ziekenhuis waren opgenomen. Die mensen kwamen niet zo vaak naar de dagopvang. Ik was daar getuige van hele mooie gesprekken tussen psychiaters en patiënten. Die gesprekken zijn we ook gaan filmen en die zien we in de tweede film. Eind maart komt dit tweede deel waarschijnlijk uit in Frankrijk.

Op dit moment ben ik bezig met de montage van de derde film. Die zal gaan over de huisbezoeken die de verzorgers van de Adamant afleggen bij verschillende patiënten. De drie films vormen een geheel, maar ze zijn ook los van elkaar te zien en in willekeurige volgorde.’

Hoopt u met dit drieluik iets te veranderen in Frankrijk?
‘Als ik heel bescheiden ben… ja. Je moet daar ook een beetje in willen geloven. Maar ik blijf wel realistisch. Ik weet dat een film de wereld niet zal veranderen. Maar een film kan wel een bijdrage leveren. Sur l’Adamant deed het erg goed in Frankrijk. Hij kwam uit in april en draait nu, ruim een half jaar later, nog steeds in de bioscopen.

Het winnen van de Gouden Beer in Berlijn hielp ook. Veel mensen die in de psychiatrie werken hebben de film gezien, ook in andere landen. Veel gedesillusioneerde medewerkers krijgen energie van deze film. Ze krijgen het gevoel dat ze moeten blijven vechten voor de psychiatrie.’