'Ik hoop dat deze documentaire bijdraagt aan het dekoloniseren van het denken over "Afrikaanse kunst"'

Het Nkisi Nkonde beeld van chief Ne Kuko werd eind 1878 door Alexandre Delcommune geroofd in het dorp Kinkuku, gelegen in de regio Boma van het land wat nu de Democratische Republiek Congo (DRC) is. Ne Kuko vroeg het krachtbeeld terug. Tevergeefs: zijn beeld werd in 1883 naar België meegenomen en verblijft al meer dan en eeuw in het AfricaMuseum in Tervuren.

In The Story of Ne Kuko toont regisseur Festus Toll het verhaal van Ne Kuko en hoe de komst van de kolonisten zijn land voorgoed veranderde. Hij reist daarvoor samen met restitutie-activist Mwazulu Diyabanza, die het krachtbeeld terug naar huis wil brengen, naar Congo. Hoe zag de wereld van Ne Kuko eruit? En hoe kijken de huidige inwoners van Boma naar de terugkeer van het geroofde stuk?

De in Congo geboren activist Mwazulu Diyabanza voert al jaren actie de Afrikaanse objecten die in Europese musea staan terug te krijgen naar hun thuisland. Met zijn organisatie “Unité Dignité Courage” onderneemt hij terughaalacties van Afrikaanse roofkunst in diverse musea. In september 2020 deed het Afrika Museum in Berg en Dal aan, waar ze een beeld meenamen. Diyabanza werd gearresteerd en werd uiteindelijk veroordeeld tot het betalen van een geldboete.

Regisseur Festus Toll zag de actie op het nieuws en bekeek de livestream van de actie. Hij wist direct dat hij iets met Diyabanza wilde voor een nieuwe documentaire: ‘We hebben dezelfde missie: niet alleen kunst zelf dekoloniseren, maar ook de manier waarop we ernaar kijken. Ik voelde verwantschap, maar Mwazulu is de heldhaftigere en moedige versie van mezelf. Als filmmaker heb je een veilige positie: je observeert en verstopt je achter de camera. Hij stapt écht het museum in en neemt zo’n beeld mee.’

Ondertussen deed hij onderzoek naar roofkunst in diverse Nederlandse en Belgische musea. De uiteindelijke ontmoeting bracht de regisseur niet alleen in contact met Diyabanza zelf, maar ook met het onderwerp van zijn film: het Ne Kuko-beeld.

‘Ik had al een lijstje met stukken die ik interessant vond, maar Mwazulu wees me meteen op Ne Kuko. Zijn organisatie was al in contact geweest met de inwoners van het Congolese dorp waar Ne Kuko vandaan komt en vond dat daarin een verhaal zat wat verteld móest worden.’

Eenmaal hierop gewezen, verdiepte de regisseur zich ook in het beeld. ‘Er zijn een aantal redenen waarom ik het Ne Kuko-beeld interessant vond. Het AfricaMuseum had zelf al onderzoek gedaan. Door brieven en verslagen van Alexander Delcommune, die het beeld eind 19e eeuw van de chief Ne Kuko in Boma heeft geroofd, wisten ze waar het vandaan kwam en dat het geroofd was. Dat het museum al met het herkomstonderzoek bezig was, vond ik interessant.’

Niet alleen de beschikbare geschiedenis trok de regisseur aan. ‘Als je een aantal Afrikaanse krachtbeelden op een rij zet, springt het Ne Kuko-beeld eruit. Het is zo anders dan de andere nkisi-beelden die ik heb gezien. Ik denk dat Delcommune ook op die manier werd bevangen eind 19e eeuw. Die ogen van glas en bekleed met tientallen stukken stof, de verschillende materialen die zijn gebruikt: het is echt uniek.’

Niet alleen het Ne Kuko-beeld bestaat uit een unieke combinatie van materialen, de documentaire zelf bestaat ook uit diverse elementen. Hoe kwam deze vorm tot stand?

‘Ik wilde verschillende dingen laten zien. In eerste instantie had ik het idee voor scènes in het museum, waarbij de camera net als het Ne Kuko-beeld gevangen zit in de ruimte, als een soort geest die niet wegkomt.’

Daarnaast was er de reis naar Boma, waar op verschillende manieren werd gefilmd. ‘Mijn artdirector en assistent Roxane Mbanga was daar een grote inspirator voor. Zij is mixed media-artist en heeft voor een groot deel de vorm en kleuren van de film bepaald. Het was ook haar idee om op Super 8 in zwart-wit te draaien tijdens onze trip naar Congo. Het werkt, in combinatie met het HD-materiaal, als suggestief archief. Het geeft een verleden weer waarvan we geen bewegend beeld hebben.’

Ook vond de filmmaker veel bijzonder materiaal in diverse archieven: 'Er is veel interessant fotomateriaal uit die tijd. Daarnaast vond ik allerlei ansichtkaarten en prenten. Door al dat materiaal met verschillende tijdsbeelden te combineren, wilde ik het gevoel creëren alsof je door de tijd reist.’

Die tijdreis laten zien is voor de regisseur van essentieel belang om Ne Kuko’s plaats van herkomst en de bijbehorende geschiedenis tot leven te wekken.

‘Het draait niet alleen om het geroofde beeld, ook de kolonisatie van Boma is een heel belangrijk verhaal. De Europeanen kwamen daar, bouwden kerken en bekeerden de lokale bevolking tot het christendom, waardoor ze vaak hun eigen spiritualiteit verloren. Ze creëerden ook communes voor Europeanen die zakendeden met de lokale bevolking, maar uiteindelijk land inpikten en beelden roofden.’

Wat betekent het voor een chief als jouw land op die manier wordt ingenomen en je langzaam je gemeenschap verliest aan een nieuwe opgelegde religie? Hoe ervaar je dat onrecht?

Toll: ‘Ik wilde via het Ne Kuko-beeld het lokale, persoonlijke perspectief op deze geschiedenis tonen. Door al die beelden uit die gestolen wereld te combineren en zijn wereld visueel vorm te geven, wilde ik dat psychologische effect schetsen. Want Ne Kuko staat als individu, als voorouder, voor al die mensen die vandaag nog steeds onder die geschiedenis lijden.’

Festus Toll begon zijn film met het idee van een klassieke restitutiefilm. ‘Mijn missie was laten zien dat het beeld terug moest en dat men in het Westen daar ook verantwoordelijkheid voor is.’

Eenmaal in Congo werd dat beeld genuanceerder. ‘Als je zo’n activistische film wil maken en alleen focust op dat het beeld terug moet, dan sla je de verschillende perspectieven over. Er is namelijk niet één Afrikaans perspectief over het teruggeven van hetgeen dat geroofd is.’

Ook hier ligt de koloniale geschiedenis aan ten grondslag. Toll: ’De kolonisten hebben niet alleen beelden geroofd, maar beroofden door het christendom op te leggen de lokale bevolking ook van hun eigen spiritualiteit. Als gevolg daarvan, worden nkisi’s als het Ne Kuko-beeld door sommige Christenen gezien als satanistisch. Die mensen vinden het wel prima dat deze beelden niet terugkomen.’

Ondanks die verschillende perspectieven, blijft de filmmaker persoonlijk van mening dat het krachtbeeld van Ne Kuko in Congo thuishoort. ‘De nakomelingen van de mensen die hebben geleden onder de geschiedenis moeten zeggenschap krijgen over wat er met het beeld moet gebeuren. De Congolezen moeten bepalen hoe ze dat beeld willen tentoonstellen.’

Dat hoeft volgens de filmmaker niet moeilijk te zijn: ‘Als het AfricaMuseum het zou willen, dan kan het object dit jaar nog terug. In het Nationaal Museum in Kinshasa kan het worden tentoongesteld. Maar in het Westen kijkt men daar met een eurocentrische gedachte naar, alsof dat object hier in een Europees museum beter op zijn plek is. Daarom zie ik hetgeen wat een huidige chief voorstelt in de film, het beeld terughalen naar het dorp om het daar een plek te geven, niet snel gebeuren.'

‘Ik hoop dat deze documentaire in ieder geval bijdraagt aan het dekoloniseren van het denken over kunst,' vervolgt de regisseur. 'Als jij en ik als bezoeker in zo’n Europees museum lopen, moeten we het niet meer normaal vinden dat al die Afrikaanse beelden daar zonder context staan. En daar kan een ongemakkelijk gevoel bij horen.’