Geertjan Lassche over zijn documentaire 'Ik was een kind'

Anneloes groeit op binnen de Gereformeerde Gemeenten, een gesloten religieuze genootschap in Nederland. In haar jeugd wordt geen tv gekeken, geldt een strikte naleving van de zondagsrust en zijn mannen het hoofd van hun gezin. Haar eigen vader, een SGP-secretaris, is een man met aanzien binnen de kerkgemeenschap.

Als ze op 16-jarige leeftijd naar buiten treedt met haar verhaal en van zowel haar omgeving als de rechter geen erkenning krijgt, loopt ze mentaal volledig vast. Een jarenlange opname in diverse psychiatrische klinieken volgt, waarvan ze maanden in een isoleercel verblijft. Nadat ze zich schuldig maakt aan brandstichting, wordt ze onderzocht in het Pieter Baan centrum. Hier wordt vastgesteld dat Anneloes opgroeide in een extreem ongezond gezinssysteem.

Vijfentwintig jaar later vraagt Anneloes directbetrokkenen om met haar terug te blikken op haar geschiedenis. Ze spreekt familieleden, dorpsgenoten, zorgverleners en een officier van justitie. De gesprekken schetsen een onthutsend beeld van een gesloten en ondoordringbaar systeem, waarbinnen wegkijken logischer lijkt dan ingrijpen.

Anneloes probeert ondertussen betekenis te geven aan begrippen als liefde, loyaliteit en geborgenheid. Prijswinnend filmmaker en onderzoekjournalist Geertjan Lassche (Zwart IJs, Brommers Kiek’n, Hemelbestormers, Louis) legde haar zoektocht vast.

Geertjan, waar is dit proces voor jou begonnen?

‘De film is onderdeel van de documentaireserie ‘De 10 geboden’ van de EO en filmproducent Doxy. Margit Balogh, hoofdredacteur documentaire bij die omroep, had me bij herhaling gevraagd om daaraan bij te dragen, specifiek bij het vijfde gebod ‘Eert uw vader en eert uw moeder’. Het verhaal van Anneloes kende ik toen al, dat was via via bij mij terecht gekomen.

Ik twijfelde of ik daar mijn vingers aan wilde branden. Dus ik kwam eerst met een ander idee. Maar de EO was er dik van overtuigd dat juist dít verhaal van Anneloes verteld moest worden.’

Was je daar zelf ook van overtuigd?

‘Ik zal je heel eerlijk zeggen dat ik niet stond te springen om deze film te maken, al denk ik dat dat een best normale reactie is als het dit soort onderwerpen betreft. Toch vond ik Anneloes intrigerend en haar verhaal overweldigend. Ik ben vaak bij haar langs geweest en elke keer kreeg haar verleden een nieuwe dimensie. Het liet me niet meer los. Ik kan me nog herinneren dat ik haar tijdens een van de gesprekken aankeek en dacht: eigenlijk speelt het hele verhaal zich af op je gezicht. Zo is de vorm van de documentaire ontstaan.’

Je kijkt inderdaad vrijwel de hele film naar Anneloes. De mensen die ze spreekt, zien we vooral vanaf de achterkant. Was dat een vereiste?

‘Nee, maar dat zorgde er wel voor dat de genodigden het gesprek makkelijker aangingen. Het is niet zo dat ze per se anoniem wilden blijven. Iedereen heeft de film gezien en staat erachter. Daarbij geloof ik steeds meer dat je bij complexe verhalen voor een eenvoudige vorm moet kiezen. Bouw beperkingen in, dat komt het verhaal meestal ten goede. Nieuwe vertelvormen verzinnen vind ik overigens ook een fijne uitdaging van mijn vak.’

Anneloes leidt de gesprekken, ze leest brieven voor en spreekt ondertussen ook nog tot de camera. Ze was enorm vastberaden, of niet?  

‘Anneloes had een diepe intrinsieke motivatie om deze documentaire te maken, maar dat wil niet zeggen dat ze nooit bang was. Ze twijfelde nooit aan het project, maar vroeg zich wel eens af: wat ben ik toch allemaal aan het doen? En dan gingen we eerst weer praten, om geen ruis in het proces te krijgen. Je boekt centimeter voor centimeter progressie, hè. We moesten elke keer weer wachten tot er iemand mee wilde doen. Daar zaten soms maanden tot een half jaar tussen. Je kunt je voorstellen hoe spannend dat is.

Maar ze kwamen allemaal, ondanks het feit dat er voor iedereen wel iets op het spel stond. En dat zelfs een officier van justitie mee wilde werken is best bijzonder. Velen uit haar verleden vonden blijkbaar dat dit verhaal nog afgemaakt moest worden.’

Hoe zag jij jouw rol in het geheel?

‘Ik ben filmmaker. Ik kijk naar wat er gebeurt en hou in de gaten dat het allemaal zuiver en waarachtig blijft. Kijk, je moet niet vergeten dat ik nog altijd een maker met journalistieke roots ben. Ik ben niet iemand die zijn eigen verbeelding creëert. Ik vind dat dingen moeten kloppen, dat het proces moet deugen. Als een filmmaker het domein van de journalistiek betreedt, moet die ook de basiscodes van de journalistiek in acht nemen. En anders: maak een speelfilm, zou ik zeggen.’

Is dat ook waarom je Anneloes zelf buiten de interviewscènes om laat vloggen?

‘Dat is mijn streven naar optimale waarachtigheid. Die interviewscènes zijn allemaal heel strak en stilistisch gefilmd, maar dat betekent ook dat je dat allemaal klaar moet zetten. En er zitten natuurlijk 24 uren in een dag, dus als Anneloes een telefoontje krijgt of als haar iets te binnen schiet, zou ik die gemoedstoestanden nooit op beeld krijgen als we voor het perfecte shot zouden gaan. Ik heb haar daarom aangemoedigd om op dat soort momenten zelf de camera te pakken, om ons een idee te geven van wat ze precies ervaart.’

Je maakt als man een documentaire over een slachtoffer van een door mannen gedomineerde wereld. Schuurde dat soms?

‘Dan kom ik weer terug op mijn journalistieke achtergrond, want ik houd altijd wel afstand. Ik ga geen vrienden worden met mijn personages. En ja, dat was soms wel eens lastig voor Anneloes, maar ik ben niet degene die haar moet troosten. Dat kan niet, want ik moet zeker bij zo’n verhaal onafhankelijk blijven en met de camera vastleggen wat er nou allemaal gebeurt.

Ik zorgde wel dat ik researcher Janicke Bijlsma altijd bij me had. Zij is een geweldige researcher, maar het was ook haar rol om een vorm van zorg te bieden aan Anneloes. Het was heel belangrijk dat ze dat kon doen.’

Margit Balogh, hoofdredacteur Documentaire bij de EO, gaf aan dat het voor de omroep spannend is om deze film uit te zenden. Hoe zie jij dat?

‘Het naar buiten brengen van dit verhaal is natuurlijk super kwetsbaar voor deze christelijke subcultuur, maar tegelijkertijd is die zeker bereid om opening van zaken te geven. De christelijke gemeenschap durft echt wel zo’n schaduwzijde van haar eigen zuil naar buiten te brengen. Dat is niet iets nieuws, dat doet de EO eigenlijk al heel lang. Maar het is ook moedig, want ik ken genoeg gesloten stromingen waar dat nog niet mogelijk is.

Ik kom zelf uit de orthodox-christelijke wereld. Ik weet hoe het werkt. Het is niet mijn bedoeling om die kerkgenootschap een trap na te geven. Nee, dit is gewoon een diep tragisch verhaal met allerlei nuances en dissonanten. Ik denk dat de lessen die je eruit kunt trekken een enorm reinigend effect hebben. Maar het is natuurlijk wel zo dat dit vaker voorkomt in gemeenschappen waar enkelingen de macht hebben. En die enkelingen, dat zijn vrijwel altijd mannen.’

Wat voor lessen hoop je dat mensen uit de documentaire halen?

‘Toen ik nadacht over waarom deze film een publiek moet bereiken, schoot mij een zinnetje van Anneloes binnen dat uiteindelijk de titel van de documentaire is geworden. ‘Ik was een kind’. We komen in ons leven allemaal wel kinderen tegen waarvan we denken: er is iets niet helemaal in de haak. Mensen zijn intuïtieve wezens, we voelen dat soort dingen aan. Ik hoop dat we vaker op dat eerste, unheimische gevoel afgaan en ingrijpen. En dus niet denken: het is me te ingewikkeld, ik loop maar een blokje om.

Als deze film iets aantoont, is het wel dat dit véél vroeger had moeten stoppen. Niet alleen hetgeen waar ze haar vader en broer van beschuldigt, maar ook wat daar allemaal achteraankwam. Het zwijgen, ontkennen, wegkijken. En het feit dat er geen systeem in staat was te voorkomen dat een kind in de knel komt.’

Denk je dat er in de nabije toekomst meer van dit soort verhalen naar buiten kunnen komen?

‘We hebben tijdens het filmproces veel contact gehad met Meldpunt Misbruik Reformatische Kerken. Die waren heel erg bereid om hier met ons over in gesprek te gaan. Zij verwachten dat er meer verhalen komen. En er zijn natuurlijk ook andere signalen. Denk maar aan het boek Het hele dorp wist het van Rinke Verkerk. Ik ben heel benieuwd hoe dit zich gaat manifesteren.’