2Doc Kort:

Deepfake Therapy

KRO-NCRV

Onder begeleiding van een rouwtherapeut voeren nabestaanden via een nieuwe digitale techniek een interactief videogesprek met hun overleden dierbaren. Ze halen herinneringen op, stellen dringende vragen en gaan de confrontatie met onuitgewerkte zaken aan.

'Ik vind dat we best eens bij het fijne gevoel mogen blijven.'

Interview met regisseur Roshan Nejal

Tekst: Kitty Munnichs

Toen de nani (oma) van filmmaker Roshan Nejal na een hartstilstand plotseling overleed, was zijn verdriet onverteerbaar. Er was geen moment geweest om afscheid te nemen; van het een op het andere moment was haar leven over. En hoewel Roshan in zijn gebeden nog tegen haar sprak, bleef er toch voortdurend een probleem: de communicatie was éénrichtingsverkeer. Om tóch nog een keer in gesprek met zijn oma te kunnen gaan bedacht hij iets unieks: deepfake therapy…

Hoi Roshan! Voor degene die nog niet weten wat ‘deepfake’ is: wat is het?
‘Deepfake is een nieuwe technologie waarmee je videobeelden kunt manipuleren. Je hebt bestaand beeldmateriaal nodig en dat wordt vervolgens gemanipuleerd door de technologie. Hierdoor lijkt het alsof er een filter over een gezicht wordt heengelegd. Met de techniek kun je mensen dingen laten zeggen die ze eigenlijk nooit gezegd hebben. De ontwikkeling van deze technologie volg ik al langer, ik vind het super fascinerend.’

Roshan Nejal

Fascinerend? Is het niet gewoon heel eng?
‘Ik vind het fascinerend dat we nu op een punt in de tijd zijn gekomen waarop we nep niet meer van echt kunnen onderscheiden. En ik vroeg me af of het eigenlijk uitmaakt of iets echt is, of niet. In hoeverre maakt het uit dat iets nep is, als je er wel een goed gevoel van krijgt, als je je erdoor gesteund en getroost voelt?

Ik vind het intrigerend dat wij mensen het vermogen hebben om willens en wetens te geloven in een illusie. Ik ben zelf ook goochelaar, en ik vind het fascinerend dat mensen geld neergleggen om bedonderd te worden. We wéten dondersgoed dat het nep is. Als ik een truc heb gedaan dan zijn mensen vol van verbazing. Ze kiezen ervoor om in de magie te geloven, want als ze weten hoe de truc werkt vinden ze er geen reet meer aan.

Dit mechanisme vind ik ongelofelijk boeiend. En volgens mij is dit ook de reden dat we boeken zo fijn vinden, waarom we films kijken en waarom er religies zijn: omdat we allemaal in mooie verhalen willen geloven. En nu, met de deepfake technologie, bereiken we hierin een volgende stap.’

We schakelen dus onze ratio en onze gedachtes uit die zeggen ‘dit kan niet kloppen’, zodat we een fijn gevoel krijgen. Maar… is dat dan niet stom of onjuist? Wat vind jij?
‘Ik ben een echt gevoelsmens, en als iets mij een fijn gevoel geeft – een illusie of iets anders – dan is dat voor mij heel waardevol. Ik hou niet voor niets zo van mooie (fictie) films. Ik ben dan even met mijn brein in een utopisch mooie wereld. Dit is volgens mij ook de manier waarop we met de pijn van het leven omgaan. En ik vind dat we best eens even bij dat fijne gevoel mogen blijven.’

Maar toch voelt dat ook een beetje verkeerd?
‘Voor mij voelt het verkeerd om dingen altijd per definitie verkeerd te vinden wanneer ze feitelijk niet waar zijn. Als ik er troost en steun uit haal, is het dan verkeerd? We zijn zo rationeel met z’n allen, alles moet gerationaliseerd worden. Waarom, vraag ik me dan af?

Ik vind de icoonische uitspraak van filmkarakter Morpheus in The Matrix hier een uitstekend voorbeeld van: 'What is real? How do you define real? If you are talking about what you can feel, what you can smell, what you can taste, and see, then real is simply electrical signals interpreted by your brain.’

En zo is het maar net!’

'De gedachte alleen al, dat je je laptop kunt openslaan en kunt spreken met je overleden dierbare, geeft al heel veel rust.'

Roshan Nejal

Je hebt met verschillende professionals - 3DUniversum, Hoogleraar Computer Vision Theo Gevers (Universiteit van Amsterdam), zijn collega Sezer Karaoglu en rouwtherapeut Leoniek van der Maarel – een nieuw soort therapievorm opgezet: Deepfake Therapy. Hoe ging dit precies?
‘Toen toen ik het idee had bedacht om een live, interactief videogesprek te voeren met een overleden dierbaren, kregen we hulp van therapeut Leoniek van der Maarel. Zij kon met haar vakkennis heel goed uitleggen waarom ons idee met deepfake technologie zo goed zou kunnen werken voor mensen in rouw. Ze vertelde dat alléén de gedachte al, dat je je laptop kunt openslaan en kunt spreken met je overleden dierbare, al heel veel rust geeft. Het kan de overgang van ‘altijd contact’ naar ‘nooit meer’ contact, zachter, geleidelijker en makkelijker maken. Ik vergelijk het altijd met de overgang van de middelbare school. Je zegt tegen je vrienden: ‘we bellen en smsen nog wel’. Die mogelijkheid geeft heel veel rust. Je smst en belt nog wel in het begin, maar het contact verwatert van nature.’

'Ik wilde met deze film onderzoeken hoe weinig middelen je nodig hebt, om een emotioneel diepgaand verhaal te vertellen.'

Roshan Nejal

In je film zien we verschillende nabestaanden die in deepfake therapie gaan. Je hebt dit heel basic in beeld gebracht. Waarom heb je voor deze stijl gekozen?
‘Cinema gaat voor mij even veel over de vorm als over de inhoud. Ik heb bij het maken van deze film vaak gedacht aan de Japanse Cinema van de begin jaren ’90, (in het bijzonder de film Tokiyo Story van regisseur Ozu) waarbij er heel minimalistisch wordt gewerkt. Ik wilde met deze film onderzoeken hoe weinig filmische middelen je nodig hebt, om een emotioneel diepgaand verhaal te vertellen. Tegenwoordig zijn er talloze spectaculaire filmische middelen die we kunnen gebruiken. Maar ik wilde proberen een emotioneel diepgaand verhaal vertellen zónder die hele doos met tools open te trekken. Ik wilde de leegte laten spreken, de emoties niet sturen. Dat was best wel spannend om te doen, maar ik ben heel blij dat ik het experiment ben aangegaan.’

Je hebt alleen de nabestaanden in beeld gebracht, op één kort fragmentje na een gedeepfaked-gezicht na. Waarom koos je hiervoor?
‘We hadden te maken met een ethisch dilemma: mag je overledenen op het witte doek brengen terwijl ze dingen zeggen die ze helemaal nooit hebben gezegd? Ook heb je te maken met een juridisch portretrecht. Ik wilde me hier niet aan branden. En daarbij, in hoeverre is het smaakvol om een deepfakegezicht te laten zien van iemand waar de nabestaanden heel veel van houden?

Door deze inhoudelijke dilemma's ontstond er een beperking die ik juist wilde inzetten als filmische kracht. Ik zo zag de mogelijkheid om zowel mijn minimalistische-vormvraag alsl de ethische dilemma's te tackelen. En hebben we gekozen om een hele minimalistische stijl aan te houden: geen muziek, een zakelijke montage, witte muren op de achtergrond; geen opzichtige sturing van emoties, eerder het experiment zo rauw en meningloos mogelijk serveren.’

Hoe gaat het verder met de therapie? Kunnen mensen zich daar nu voor aanmelden?
‘Of deze therapievorm een vervolg kan krijgen moet nog wetenschappelijk onderzocht worden. Hoe zo'n onderzoek precies gaat, dat weet ik niet, dat is niet mijn vakgebied. Wel wil ik er supergraag bij betrokken blijven, niets is mooiers dan dat je iets bedenkt en dat het dan een mooie tool voor therapeuten en nabestaanden kan worden…’

Tot slot: Heb je uiteindelijk nog met je oma kunnen bellen?
‘Ja, zeker. Ik heb dat één keer gedaan, en het effect is waanzinnig. En ja natuurlijk, het beeld schokt een beetje, de stem is anders, maar desondanks heb ik mij overleden oma gehoord en gezien. En dat is waanzinnig. Onze hersenen maken de losse eindjes aan elkaar, je ziet wat je wilt zien, je hoort wat je wilt horen. Het verlicht echt even het gevoel van verdriet.’

'De film is wat mij betreft zowel een geslaagd therapeutisch experiment als een geslaagd filmisch experiment.'

Roshan Nejal

'Deepfake Therapy' in de media

Meer docu's over therapievormen

Meer films over Black Mirror-achtige praktijken