‘Glasnost’ (openheid) en ‘perestrojka’ (hervorming), het zijn twee woorden die je herkent als je oud genoeg bent om in de jaren tachtig het nieuws te hebben gevolgd. Deze Russische woorden kregen wereldfaam door Michael Sergejevitsj Gorbatsjov, de man die in 1985 aantrad als secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie en dus als leider van een van de twee supermachten die de wereld kende. In 1991 werd hij ambteloos burger, want zijn land hield op te bestaan.

Ik was 18 toen dat gebeurde. Na mijn eindexamen wilde ik een jaar als uitwisselingsscholier in een gastgezin gaan wonen, ergens in het buitenland. Ik was een van de zeven jongeren die koos voor de Sovjet-Unie, want dat leek me interessant. Het land deed voor het eerst mee aan zo’n uitwisseling, alleen met Nederland. Ik zou in een gezin in Zelenograd gaan wonen, een voorstad van Moskou. Vertrek: eind augustus 1991.

Maar ja, vlak voor ons groepje op het vliegtuig had moeten stappen, reden er ineens tanks door de straten van de hoofdstad en kwam er een groep hardliners uit de Communistische Partij op televisie, die zeiden dat ze de macht hadden overgenomen. Gorbatsjov zat opgesloten in zijn buitenhuis. Einde experiment met openheid en economische hervorming. De Sovjet-Unie moest weer helemaal het communistische pad op en de grotere autonomie die Gorbatsjov aan de verschillende republieken had beloofd, zou niet doorgaan. De scholierenuitwisseling natuurlijk ook niet.

Ik moest ineens bedenken wat ik dán het komende schooljaar zou gaan doen, maar voor ik iets had verzonnen was Boris Jeltsin al op een tank geklommen, waren de coupplegers opgepakt en zat Gorbatsjov weer op zijn post. Ons groepje scholieren kon alsnog komen, en zo belandde ik met drie weken vertraging middenin een stuk wereldgeschiedenis.

Gorbatsjov was dan wel terug, maar Jeltsin, de president van de deelrepubliek Rusland, had laten zien dat de echte macht niet meer bij het staatshoofd lag. En toen ging het snel. De Communistische Partij werd verboden, de Sovjet-Unie ontbonden, op economisch gebied moest ineens alles anders.

Ik zat er met mijn neus bovenop, alleen sprak ik de taal in het begin nog nauwelijks. Internet bestond niet, zeker niet in een flatje in Zelenograd, dus van de politieke en macro-economische ontwikkelingen kreeg ik weinig mee. Wel zag ik het dagelijks leven razendsnel veranderen.

Ik had verwacht dat de Russen Gorbatsjov dankbaar zouden zijn voor de vrijheid die hij ze had gegeven en vanwege het wegnemen van de dreiging van de Koude Oorlog. Mis. Iedereen die ik sprak bleek hem diep te verachten. Hij had het land vernietigd, zeiden ze. En daar zat wel wat in, al was het niet helemaal eerlijk. De communistische economie was al lang aan het vastlopen toen Gorbatsjov aan de macht kwam. Hij hoopte het systeem zo te hervormen dat het geleidelijk beter zou gaan. Meer vrijheid moest tot meer ondernemerschap leiden, was het idee.

In de praktijk was het steeds slechter gegaan. Oost-Europese landen maakten zich los uit de greep van de Sovjet-Unie en in de Unie zelf zinden de leiders van de deelrepublieken op onafhankelijkheid. De oude machtsstructuur was aan het verkruimelen, een nieuwe was er nog niet. En de economie, die implodeerde.

Voor de burgers van Zelenograd betekende dat onder meer dat de staatswinkels vaak nauwelijks iets te koop hadden. Leuk dat je voedselbonnen van de overheid kreeg, maar de producten die je daarmee tegen een vastgestelde prijs kon kopen waren er vaak helemaal niet. Ik heb een keer uren in de rij gestaan omdat er een lading boter was aangekomen. Het was op voor ik aan de beurt kwam. Niet dat boter in mijn gastgezin ontbrak overigens. Die regelden dat soort dingen via via, want ze hadden een goed netwerk.

Eind 1991 was er in de winkels weinig te koop, maar stonden ze vol wachtende mensen. Eerst moest je in de rij voor de kassa, dan in een andere rij om met je betalingsbewijs je aankoop te krijgen. Zelfs bij brood ging dat zo. Driekwart jaar later lagen de meeste van die winkels vol geïmporteerde spullen, maar bijna niemand kon die betalen, dus druk was het er niet. Intussen was bij het station van Zelenograd een modderige markt steeds verder uitgedijd waar van alles te koop was. Gaandeweg werden oude vrouwtjes met zelfgebreide sokken en een paar groene kolen verdrongen door professionelere handelaren met spullen uit het Westen. Op de brieven naar huis moest ik steeds grotere hoeveelheden postzegels plakken en het zakgeld dat ik maandelijks van de uitwisselingsorganisatie kreeg, was op het laatst vrijwel niets meer waard.

Ik was vertrokken naar de Sovjet-Unie, maar keerde terug uit Rusland. Over Gorbatsjov heb ik dat jaar weinig gehoord. Hij was in december afgetreden, waarmee de Unie ophield te bestaan. De man bleef berooid achter, wat voor hem pleit, want intussen werden landgenoten met minder scrupules schatrijk door corrupte handeltjes. Zoals je in Gorbachev. Heaven kunt zien, wist hij nog wel zijn populariteit in het Westen te gelde te maken, maar is het tussen hem en zijn volk nooit meer wat geworden.