Het is een noodlottig toeval dat uitloopt op een haast onontwarbaar probleem: terwijl begin 2014 in het Amsterdamse Allard Pierson Museum een expositie van kunstschatten uit de Krim is te zien, wordt dit gebied geannexeerd door Rusland. Aan wie moeten de unieke archeologische vondsten worden geretourneerd, na afloop van de tentoonstelling? Aan de lokale musea op de Krim, die ze in vertrouwen hebben uitgeleend, of aan Oekraïne, het land waar de Krim onder viel vóór de annexatie?

Regie: Oeke Hoogendijk
Omroep: NTR

Niet ‘wie’ maar ‘waar’
‘Iedereen die zegt dat hier een simpele juridische regel voor geldt, moet je wantrouwen’, betoogt Campfens. ‘Er is geen duidelijke juridische regel om dit te bepalen. Neem onze Nederlandse kerkschatten die aan een gemeenschap toebehoren, dat is niet gelijk te stellen aan staatseigendom. Wiens eigendom is het? is eigenlijk niet de juiste vraag, maar: Waar komen de schatten het meeste tot hun recht?

Eigenaar dankzij verjaring
Als bijzonder voorbeeld van de tegenstelling tussen cultuurvoorwerpen als eigendom of erfgoed haalt Campfens een rechtszaak aan over een Chinees Boeddhabeeld waar een gemummificeerde monnik in zit.

‘Dat beeld werd als god aanbeden in een Zuid-Chinees dorp tot het in 1995 gestolen werd en verhandeld is via Hong Kong. Een jaar later is het door een Nederlandse collectioneur aangekocht die niet had onderzocht waar het vandaan kwam’, vertelt de juriste. ‘Later zijn de Chinese dorpsgemeenschappen een rechtszaak begonnen toen ze het beeld herkenden in een documentaire over een tentoonstelling. Op grond van het Nederlandse recht is de claim afgewezen door de rechter. Iemand die het voorwerp een lange tijd bezit en verkreeg, wordt in Nederland vaak als de rechtmatige eigenaar gezien, ongeacht of het gestolen is of niet. In andere landen is dat wel anders; in China kan zo’n religieus voorwerp helemaal niet verhandeld worden. Dit is een voorbeeld dat illustreert dat wanneer je cultureel erfgoed alleen maar ziet als bezitting, dat onvoldoende is. Je voelt dat het niet klopt.’

Tekst gaat door onder afbeelding

Politiek beladen zaak
Maar hoe denkt Evelien Campens over de uitspraak over de Krimschatten? De juriste geeft aan dat het een politiek gevoelige zaak is, vanwege de Russische annexatie uit 2014 en de huidige oorlog in Oekraïne. ‘Ik heb zelf de ‘politiek incorrecte’ mening dat, ondanks de annexatie door Rusland in 2014, de voorwerpen op de Krim thuishoren en vind het geen goede zaak dat niet de gemeenschap maar de nationale staat als rechthebbende wordt gezien.'

Evelien Campfens is zelfs onlangs, vanwege deze ‘politiek incorrecte’ mening, benaderd door een Russische televisieomroep. ‘Een journalist vroeg mij om daarover te komen vertellen’, vertelt ze. ‘Dat heb ik natuurlijk niet gedaan, ik beweer ook helemaal niet dat de schatten Russisch eigendom zijn.’

Tekst gaat door onder afbeelding

De invloed van politieke belangen
Volgens Campfens is er bij de zaak in de documentaire in eerste instantie gekeken naar regels voor illegaal uitgevoerde kunst. Ze legt uit:

‘In zo’n geval worden ze aangemerkt als nationaal erfgoed en dus moesten ze volgens de rechter terug naar de nationale autoriteiten, in dit geval Kiev. Het Hof heeft vorig jaar in een tweede uitspraak de uitspraak gedaan dat het niet om illegale uitvoer gaat, terecht denk ik. Het Hof heeft toen belangen gewogen en de uitspraak gedaan dat de Oekraïense staat een overwegend cultureel belang heeft.’

Campfens heeft daar kritiek op: ‘Dat vind ik niet overtuigend, want als je het over culturele rechten hebt, moet je denken aan de gemeenschappen, niet de staat. Bij archeologische vondsten geldt ook territorialiteit, niet nationaliteit. In de uitspraak van het Hof zie je heel duidelijk het politieke element: de angst dat Rusland wordt bevestigd in de claim op de Krim.’

Russische roofacties in Oekraïne
Er komen steeds meer berichten naar buiten over Russen die kunst uit Oekraïense musea halen. Deze vorm van kunst toe-eigenen is helaas niets nieuws, vertelt Evelien Campfens:

‘Ten tijde van oorlog mag je volgens het internationale recht niet zomaar kunst meenemen. Napoleon en Hitler deden het en nu lijkt Putin ook die weg op te gaan. Al sinds de Tweede Wereldoorlog heeft Rusland overigens een bijzondere houding tegenover die internationale rechtsregel. Er is in de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld ontzettend veel geplunderd in Rusland door de Nazi’s, waarna de Russen hebben gezegd dat zij recht hadden op kunst die in de ‘Russische zone’ werd gevonden, als compensatie. En ook na het uiteenvallen van Het Sovjet Rijk was de afspraak dat cultuurschatten afkomstig uit voormalige Sovjetstaten herverdeeld moesten worden, maar dat is vaak niet gebeurd.’

Campfens vervolgt: ‘Ik zie in deze situatie nu dus wel degelijk het risico dat als de kunstschatten terug naar de Krim zouden gaan, Rusland deze zullen aanmerken als Russisch bezit en ze verdwijnen uit de Krim. Mij lijkt daarom in deze situatie dat de Nederlandse overheid ze in bewaring zou moeten nemen totdat ze veilig terug kunnen naar de Krim. Sterker, dat schrijft het Unesco Verdrag uit 1954 voor in een situatie van gewapend conflict. Breng ze bijvoorbeeld onder in een museum dat tijdelijk als ‘veilige haven’ kan dienen.'

Tekst gaat door onder afbeelding

Identiteitswaarde van roofkunst
De juriste maakt ook de vergelijking met de discussie die er nu is bij koloniale roofkunst.

‘Als je Afrika als voorbeeld neemt dan zie je staatsgrenzen die gebaseerd zijn op een koloniaal construct. Als je kunstvoorwerpen als nationaal bezit ziet; hoe zit het dan met de belangen van de gemeenschappen van herkomst zelf? Ik zie dat er de laatste jaren veel aandacht is voor identiteitswaarde en retourneren van roofkunst, ook in populaire cultuur. In de Marvel-film Black Panther (2018) moet de anti-held een geroofd voorwerp terughalen uit een museum en in de Jackie Chan-film Chinese Zodiac (2021) worden gestolen beelden uit het Keizerlijk Zomerpaleis opgespoord’, aldus Evelien Campens. ‘Het leeft enorm onder een nieuwe generatie.’