De achterblijvers en hun overlevingsmechanismes

Regisseur Geertjan Lassche maakte een film over de familie van Johannes Post. Hij zette de kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen voor de camera en vroeg wie de verzetsheld voor hen was. ‘De film gaat eigenlijk over achterblijvers en hun oorlogs-overlevingsmechanismes. De kinderen waren niet toe aan heldenverering van hun vader, maar wilden gewoon gekend worden in hun oorlogstrauma’s.’

Hoe ben je te werk gegaan?

‘Anders dan bij mijn andere films ben ik niet meteen op mijn personages afgestapt. Ik heb eerst hele grote cirkels om mijn onderwerp heen getrokken. Als journalist had ik al veel over het verzet gemaakt, en wist al dat het geromantiseerde beeld dat mensen hiervan hebben, niet klopt. Er wordt vaak zwart-wit over de oorlog gedacht, maar de werkelijkheid is dat er vooral veel grijstinten zijn. Toen ik me ging verdiepen in Johannes Post, viel mij op dat in alles wat er over hem geschreven was, zijn kinderen iets tegennatuurlijks deden. Ze zeiden niet dat hun vader een held was, maar zeiden dat hij wat minder held moest worden en wat meer mens. Kinderen vinden doorgaans dat hun vader meer dan minder geëerd moet worden. Toen ik hen benaderde, gaven ze direct aan dat ze geen behoefte hadden aan een nieuw heldenverhaal over hun vader. Ik wist dat ze aan mij de juiste hadden, want ik maak geen eendimensionale heldenverhalen.’

Hoe overtuigde je de familie om mee te doen?

‘De familie gaf aan dat ze alleen wilden meewerken als het verhaal van nut zou zijn voor de nieuwe generatie. Anneke, een van de kinderen, had nog nooit haar verhaal gedaan en zag daar erg tegenop. Ik heb gezegd: ‘Ik kan het alleen maken als ieder kind dat nog leeft meedoet. Dan wordt duidelijk hoe verschillend je iets kan verwerken.’ Ik heb hen vervolgens gevraagd wie zij zelf het verhaal graag door wilden vertellen en wie van hun kinderen en kleinkinderen iets had met de oorlog. Dat heeft zich heel natuurlijk uitgeselecteerd, daar heb ik weinig aan hoeven sturen.’

Hoe zorgde je er in de interviews voor dat het verleden weer tot leven werd gewekt?

‘Ik zie een interview niet als interview maar als een dialoog, waarin je samen tot een bepaald energieniveau komt. Het is een kwestie van dossierkennis en intuïtie. Als er geen klik of bereidheid is, dan kun je het wel shaken. Het begrip documentairemaker devalueert tegenwoordig enorm. Je ziet nu veel BN’ers die het gezicht worden van een docuserie, en zich meteen documentairemaker durven te noemen of zo genoemd worden door media-journalisten. Dat is volkomen bullshit. De maker is meestal onzichtbaar, dat is degene die het vertrouwen wint, en uiteindelijk een verhaal creëert en componeert. Er zijn performers en er zijn creators. Ik val zelf in die laatste categorie. Je ziet nu dat performers denken dat ze ook creator zijn. Uiteindelijk is het vak gewoon zwoegen, buffelen in een edit-set en maandenlang hopen op dat ene beeldje of wachten op dat ene telefoontje.’

Wat is de betekenis van de nagebouwde keukentafel?

‘Er was binnen de familie nooit met elkaar gesproken over die gezamenlijke oorlogswonden. Ik wilde de werkelijkheid niet naar mijn hand zetten, maar ik wilde wel graag iets doen met het gesprek dat er nooit was geweest. Zo kwam ik op de keukentafel. Het is een mooie kapstok geworden om het verhaal te vertellen. Toen ben ik de kinderen gaan bellen om te vragen hoe de keuken eruitzag, om hem zo te herbouwen. Hier gaven de kinderen al het signaal dat geschiedschrijving niet objectief is, want geen van hen wist nog precies hoe de tafel eruitzag. Het is een mooi contrast met het re-enactment: de korte flarden van het laatste deel van Posts leven zijn precies zoals het geweest moet zijn. We hebben alle informatie uit bronnen verwerkt tot een feitenrelaas. Hier zit geen enkele romantiek aan vast.’

Hoe was het voor de familie om het pijnlijke verleden weer op te rakelen?

‘Ik denk dat ze graag wilden vertellen, ieder op zijn of haar beurt. De familiebanden die al goed waren, zijn door de film beter geworden. Maar waar geen raakvlakken waren, zijn die er door de film ook niet gekomen. De familie Post blijft een eilandjesfamilie. De film is in die zin geen therapeutisch instrument geweest.’

Hoe reageerde de familie op de film?

‘Ze hebben de film met z’n allen tegelijk gekeken, en dat was een heel mooi moment. De kleinkinderen reageerden er emotioneler op dan de kinderen zelf. Ze hebben waarschijnlijk altijd aangevoeld dat er veel nooit is gezegd. De film heeft aan die onrustige onderstromen woorden gegeven. Wat ik opvallend vond, was dat ze zeiden: ‘Wat zijn we toch verschillend, hè?’ Ik vond dat ze verschillend waren in hoe ze de oorlog en de verwerking daarvan hebben beleefd. Maar ze lijken veel meer op elkaar dan ze denken. Ze kunnen allemaal heel goed formuleren en ze waren naar ons toe altijd ontzettend gastvrij en open. Dat is naar mijn mening de echte erfenis van Johannes Post: die medemenselijkheid. Als je het hebt over wat zijn grote kwaliteit was, dan is het klaarstaan voor de medemens.’