‘Er was lange tijd geen aandacht voor trauma en de impact ervan’

Getekend, veteranen in therapie (2014) is een van de documentaires over PTSS die grote indruk maakte op hoogleraar psychiatrie Eric Vermetten. ‘Deze documentaire is erg aangrijpend. En het lukt filmmaker Coen Verbraak om met deze film een grote groep mensen aan te spreken.’

In Getekend vertellen zes mannen hun verhaal. Ze waren nog jongens, tussen de zeventien en tweeëntwintigjaar jaar, toen ze als Nederlandse militair naar Libanon, Bosnië of Afghanistan werden uitgezonden. Eenmaal terug in Nederland probeerden zij alles te vergeten wat ze daar meemaakten: het beeld van een kind dat doodbloedt, de geur van brandende kerosine, de paniek tijdens een mortieraanval. Maar overdag in hun woonkamers en ’s nachts in hun dromen woedt de oorlog door.

Het doet hem denken aan de Engelse documentaire Warriors (1994), die hetzelfde beeld neerzet van veteranen uit de oorlog in Bosnië. En ook de documentaire Shaking hands with the devil (2004) komt bij hem op – een documentaire over de impact van de strijd tussen de Hutu’s en Tutsi’s in Rwanda, op de Cannadeese militairen en de VN-commandant van destijds Romeo Dallaire.

Een andere Nederlandse titel die Vermetten noemt is Crazy (2006), een documentaire van regisseur Heddy Honigmann. ‘Honigmann maakt in deze documentaire gebruik van muziek om met veteranen in gesprek te gaan. Samen luisteren ze naar muziek uit de tijd van de uitzending, en langs die weg vertellen de veteranen over dat wat zij hebben meegemaakt.’ Terwijl ze vertellen, met de muziek op de achtergrond, zie je beelden de oorlog: flitsen van aanslagen, ontreddering, verwoesting. Je ziet en hoort hoe de oorlog in Bosnië invloed heeft op de levens van (oud)militairen.

Over het algemeen vindt Vermetten documentaires, films en series over PTSS, goed en representatief. Hij vindt het belangrijk dat er meer kennis is over de impact van psychotrauma. ‘Er is lange tijd geen aandacht geweest over trauma en de ernst daarvan.’ Dat de impact van trauma lange tijd onderbelicht was, laat de documentaire Begrijpt u nu waarom ik huil (1969) van regisseur Louis van Gasteren goed zien.

‘In die documentaire – die meer dan twintig jaar na de Tweede Wereldoorlog werd gemaakt – zijn overlevenden van de concentratiekampen aan het woord. De documentaire gaat over de behandeling van het 'concentratiekampsyndroom' met LSD, door Prof Jan Bastiaans.’ Volgens Vermetten duurde het lang voordat we bewust werden van de mentale impact van oorlog en militaire uitzendingen. ‘Er heeft nu wel een enorme inhaalslag plaatsgevonden.’

‘Trauma is wel een alledaags woord geworden, net als depressie eigenlijk. Hierdoor kan het zijn lading en betekenis verliezen – dan praten we over trauma, terwijl het dat niet is.’ Volgens Vermetten lijken sommige ervaringen traumatisch, maar zijn die niet vergelijkbaar met ervaringen die PTSS kunnen veroorzaken. Vermetten benadrukt dat trauma een wond is. Hij benadrukt de invaliderende kant van PTSS. ‘Mensen met PTSS herkennen zichzelf vaak niet meer, ze zijn ernstig beperkt en vaak het contact met de wereld verloren. PTSS is een ernstige, psychiatrische ziekte.’

Een van de boeken die heeft bijgedragen aan het de verspreiding van kennis over trauma en PTSS is het boek The Body Keeps the Score van Bessel van der Kolk, vertelt Vermetten. Hoewel hij enthousiast is over het boek, is hij ook terughoudend: ‘Boeken als die van Bessel van der Kolk zijn zeer waardevol, maar ze kunnen er ook toe leiden dat we geloven dat we alles over trauma en PTSS helemaal weten en snappen; dat de impact trauma beheersbaar en begrijpelijk is.’

De term ‘posttraumatische stressstoornis’ werd in 1980 voor het eerst geformuleerd. Daarvoor zijn er andere namen geweest voor het ziektebeeld, zoals het ‘oorlogssyndroom’ of ‘post-concentratiekampsyndroom’. De bundeling van symptomen (herbelevingen, angst, slapenloosheid en vermijdend gedrag; en ook klachten als schuld of schaamte) wordt nu PTSS genoemd – maar nog steeds worden er nieuwe termen gevonden die specifieker aansluiten bij de oorzaak of ernst van de trauma’s en klachten.

Een van die nieuwe termen is “moral injury”. In de documentaire Verdwaalde Veteranen (2023) zie je verhalen van (oud)militairen en militairverpleegkundigen die op de Thuisbasis Veteranen wonen: een plek waar zij – hopelijk – tot rust kunnen komen. Ze kampen met wat sommigen ook noemen complexe PTSS.

Vermetten: ‘Het zou kunnen dat de term “moral injury” soms de lading beter dekt bij militairen of veteranen. Bij “moral injury” draait het vooral om gevoelens van schuld en schaamte. Er zijn bijvoorbeeld militairen die in Afghanistan hebben gediend, en daar destijds onschuldige burgers of kinderen hebben doodgeschoten - omdat ze opdrachten uitvoerden die hen dat vroegen. En dan, jaren laten, kan die herinnering zo gaan drukken, dat het hen opbreekt: dan zijn de gedachtes niet meer weg te stoppen, kampen ze met slapeloze nachten, nachtmerries en drankmisbruik.’ In Verdwaalde Veteranen hoor je vergelijkbare verhalen.

In de documentaire Alleen thuis met een dienstwapen (2023) zien we het verhaal van Peter Paul. Hij werkte jarenlang bij de politie en als specialist bij de Dienst Speciale Recherche Toepassingen (DSRT). Hij plaatste afluisterapparatuur in auto’s, huizen en appartementen. Na een periode van hoogtepunten – ook op persoonlijk vlak – komt Peter Paul in een vrije val terecht. Een aantal jaar later zit hij alleen thuis met zijn dienstwapen, met een hoofd vol dwanggedachtes over zelfmoord. Uiteindelijk krijgt hij de diagnose: beroepsgerelateerde PTSS.

Ook mensen die (in hun vroege jeugd) ernstig verwaarloosd en misbruikt zijn, kunnen PTSS ontwikkelen, vertelt Vermetten. Dit is ook te zien is in de documentaire Jason (2021), een film over Jason die zijn traumatische jeugdervaringen te boven probeert te komen en intensieve EMDR-therapie ondergaat. Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) is een therapie voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van een schokkende ervaring.

Maar welke beroepen, werkzaamheden of gebeurtenissen in het bijzonder PTSS veroorzaken, is volgens Eric Vermetten niet te zeggen of te voorspellen. Hij legt uit dat er daarom in de psychiatrie wordt gesproken van een “potentieel traumatische gebeurtenis”. ‘Niet alle schokkende gebeurtenissen zijn traumatisch. De meeste schokkende ervaringen leiden bij de meeste mensen niet tot klachten, dat laat ook veerkracht zien. We kunnen pas achteraf weten of iets daadwerkelijk traumatisch is geweest, want de impact zal achteraf blijken. Van tevoren is iets nooit traumatisch, wel schokkend.’

‘Ik noem dit de incubatietijd van de stoornis. PTSS kan zich meteen laten zien, maar het kan ook pas na één, vijf of tien jaar komen. Soms laten aangrijpende veranderingen of ervaringen oude, traumatische ervaringen weer opleven. Maar het is onduidelijk waardoor PTSS soms zo lang onzichtbaar blijft. Is het stigma? Laat de PTSS zich niet zien omdat er niet over gesproken wordt? Of bestaat er misschien toch zoiets als een voorstadium van PTSS?’

Volgens Vermetten is de vertraging een van de belangrijkste vraagstukken over PTSS. Zeker omdat er ook juridische zaken mee gemoeid gaan: ‘De politie wil zeker verantwoordelijkheid nemen voor wat agenten tijdens hun diensten meemaken. Maar als agenten of soldaten pas na tien jaar – wanneer ze al lang uit dienst zijn – PTSS ontwikkelen, is het best ingewikkeld. Door de vertraging van symptomen is het soms lastig een causaal verband te leggen.’

Politie en defensie zetten gelukkig wel steeds meer in op vroege interventies, vertelt Vermetten. Eén van de interventies is “scenario based training”. ‘Geüniformeerden spelen scenario’s na en oefenen in rollenspellen waarin er heftige gebeurtenissen plaatsvinden. Hiermee ze oefenen ze met blootstelling aan heftige situaties.’ In de documentaire Nu verandert er langzaam iets (2019) zie je in een aantal scènes deze “scenario based training” bij de politie.

Ook wordt er bij politie en defensie transparant gecommuniceerd wat de risico’s van het vak zijn, dat het onveilig kan zijn en er gezondheidsrisico’s zijn. Er wordt geprobeerd om geüniformeerde professionals bewust te maken van deze risico’s en de mogelijke, mentale klachten. Vermetten: ‘We moeten af van het stigma op mentale klachten. En de weg naar de geestelijke gezondheidszorg zo kort, makkelijk en overzichtelijk mogelijk maken.' Maar ondanks dat er aandacht heen gaat, blijft mentale gezondheid een lastig onderwerp, vertelt Vermetten ‘Er spelen allerlei factoren mee: groepsdruk bijvoorbeeld, en machocultuur - dat je zwak bent als je je vinger opsteekt.’

PTSS lijkt een enorm ingrijpende en onoplosbare stoornis - en misschien is PTSS dat ook wel, geeft Vermetten toe. ‘Het is niet goed te voorspellen waar en bij wie het opduikt. En hoewel therapievormen zoals EMDR effectief blijken, kun je trauma’s niet wegpoetsen. Niet alles is maakbaar. Wonden blijven wonden, en als je daar tien jaar mee rond loopt, word je nooit meer echt de oude. Schone oorlogen bestaan niet, we kunnen PTSS niet buiten de deur houden, we kunnen het niet “uitroeien” of “voorkomen”.’

Toch is Vermetten ook hoopvol: ‘Er is kennis, heel veel kennis. We komen steeds meer te weten over biologische kwetsbaarheid en succesvolle interventies. De behandelmethode EMDR doet het heel goed. Als je dat in een vroege fase kunt inzetten, zie je vaak een volledig herstel. En dan heb je ook nog de psychedelica!’

Voor de meer complexe PTSS is veel hoop gevestigd op behandelingen met psychedelica en MDMA, vertelt Vermetten. ‘In studies zie je dat de effecten heel groot zijn. Mensen die echt in hun trauma vastzaten, kwamen daaruit los door behandeling met MDMA.’ Vermetten heeft het expliciet over een behandeling bij in een psychotherapeutisch proces waarbij MDMA wordt ingezet als hulpmiddel – dat is totaal iets anders dan zelf MDMA nemen op een feestje.

Maar ondanks het enthousiasme zal het nog tijd kosten voordat MDMA een plaats krijgt in Nederlandse behandelingen. Er moet nog veel onderzoek gedaan worden en beleid ontwikkeld worden. Vermetten: ‘In Nederland is een Staatscommissie die zich buigt over de gezondheidseffecten van MDMA, deze komt over een aantal maanden met een rapport.’

Waarschijnlijk is het zo dat, omdat MDMA nog in de onderzoeksfase zit, er nog geen Nederlandse documentaires over gemaakt zijn. Vermetten: ‘De Amerikaanse Netflix-serie How to Change Your Mind geeft al wel een fraaie inkijk in de wereld van psychologische behandelingen met psychedelica en MDMA. En ook de Israëlische documentaire Trip of Compassion (2017), en de Belgische documentaire De Psychedelische renaissance, geven een hele goede kijk op de ontwikkelingen op dit gebied.’

Waar Vermetten zich in de tussentijd ook wel zorgen over maakt: de impact van de oorlog in Oekraïne, brandhaarden in Afrika, de ontheemden en de uitdagingen van het klimaat. ‘Er zijn miljoenen mensen aan oorlog blootgesteld. Zij ontwikkelen mogelijk klachten. En het is de vraag hoe er een vorm van zorg ontwikkeld kan worden, als de infrastructuur van de zorg ook verwoest is.’