Wie was Franco? En hoe zit het nu met de Spaanse geschiedenis?

Hoewel Europa vanaf de jaren ’20 van de vorige eeuw het strijdtoneel werd van fascisten en communisten, ging dit niet op voor de Spaanse Burgeroorlog. In 1934 werd er wel een fascistische partij opgericht, maar deze kreeg weinig aanhang. Pas als Franco aan de macht komt, groeit de partij, maar hij heeft niet zoveel op met hun ideologieën. En ook de communisten waren maar een kleine groep.

Spaanse arbeiders werden voornamelijk getrokken door het anarchisme en door de revolutionaire vleugel van de socialistische partij PSOE (Partido Socialista Obrero Español). ‘In de kern was de Spaanse Burgeroorlog een botsing tussen enerzijds zeer traditionele opvattingen van monarchisten en militairen en anderzijds links revolutionaire krachten die met het verleden wilden afrekenen’, schrijft Willem Peeters in zijn artikel voor Historiek.

In 1936 begint het onderhuids te broeien als de verkiezingen worden gewonnen door een links-republikeinse coalitie. Op 16 juli het volgt het startsein voor een militaire opstand. Vanaf dit moment neemt Franco’s macht rap toe. Op 21 september 1936 wordt hij al benoemd tot opperbevelhebber en krijgt hij de titel Generalísimo. Na zijn aanstelling krijgt Franco steun van de fascisten en van een groep ultraconservatieve rooms-katholieken.

De Spaanse Burgeroorlog zal een kleine drie jaar duren. Beide partijen krijgen steun vanuit Europa. Franco vraagt Hitler en Mussolini om hulp en de republikeinen krijgen steun van de Sovjet-Unie en van de Internationale Brigades. In veel dorpen en steden vinden bloedige gevechten en represailles plaats. In totaal zullen beide partijen 70.000 soldaten verliezen. Nog eens 120.000 mensen worden omgebracht ter vergelding. Maar zelfs als de oorlog al is afgelopen, is het nog niet voorbij. Door ziekte en honger, ten gevolge van de oorlog, sterven er 200.000 mensen en 300.000 aanhangers van links worden geëxecuteerd. In totaal eist de oorlog zo’n 490.000 doden.

Om Spanje aantrekkelijker te maken, veranderde Franco zijn imago. Hij sloot de concentratiekampen, zorgde dat er niets meer van terug te vinden was en nam de persona aan van een lieve opa. Steenmeijer vertelt dat el caudillo een driedelig pak begon te dragen in plaats van zijn militaire uniform en veel foto's liet schieten met kinderen.
In het Historisch Nieuwsblad schrijft Gijs Verstegen dat Franco zich vanaf de jaren ’50 presenteert als een efficiënt staatsman die na de oorlog vrede in Spanje waarborgt en de welvaart brengt. Maar ondertussen hield hij wel de touwtjes stevig in handen met dezelfde harde represailles als vroeger.

Verstegen: ‘Pas in de jaren zeventig, als zijn gezondheid achteruitgaat, verliest hij de controle over zijn politieke spel. De regering van Franco raakt verdeeld en de oppositie krijgt eindelijk lucht.’ Als hij op 19 november 1975 sterft, blijkt de continuïteit van Franco’s regime niet mogelijk en zo komt zijn dictatuur ten einde. Hierop ontstaan er massademonstraties waarin amnestie wordt geëist voor de politieke gevangenen.
Daarop wordt in 1977 het Pacto del Olvido aangenomen; een afspraak tussen gematigde franquisten enerzijds en socialisten en communisten anderzijds. Politieke gevangenen zouden vrijgelaten worden, maar dan moest er ook amnestie komen voor fascistische misdaden en misdadigers.
Dit is ‘het pact der vergetelheid’ waar de personages uit The Silence of Others tegen vechten. ‘Maar’, zegt Maarten Steenmeijer, ‘het is niet zo dat dit opgelegd werd door de politiek, er was juist een breed maatschappelijk draagvlak voor. De mensen wilden verder. Naar de toekomst kijken. Europees en een democratie worden. Als dit ervoor nodig was om elkaar niet weer de strot door te snijden, wilden ze daarmee akkoord gaan.’

Het is niet zo dat er nooit een poging gedaan is tot het ophalen van het verleden, volgens Maarten Steenmeijer, hoogleraar Spaanse taal en cultuur. ‘In de tweede helft van de jaren ‘70 was er een soort herinneringsbeleid. Maar toen was daar nog niet zoveel behoefte aan. Op school eindigden geschiedenislessen zo ongeveer bij het begin van de 20e eeuw en voor de jongeren uit die tijd was Franco van hetzelfde kaliber als Filips II: verre geschiedenis. Maar de zogenaamde ‘kleinkinderen van de Burgeroorlog’ gingen vragen stellen.'

In 2007 kwam er dan ook een wet die Memoria Histórica heette die een hoop moest gaan veranderen: de archieven moesten open, straatnamen worden veranderd, etc. ‘In die tijd waren de socialisten aan de macht. Maar toen in 2011 de christendemocratische-conservatieve partij Partido Popular het stokje overnam, kwam er een einde aan het Memoria Histórica-beleid.’ Deze partij verheerlijkt Franco niet, maar wil de geschiedenis ook niet oprakelen.

Op het moment is de socialistische partij PSOE (Partido Socialista Obrero Español) aan de macht en die is sterk voor het rechttrekken van het verleden. Zo willen zij het lichaam van Francisco Franco, dat nu nog in een enorm mausoleum in de Vallei van de Gevallenen ligt, een privébegraafplaats geven. Maar PSOE regeert nog maar tot 28 april 2019, want dan vinden de vervroegde verkiezingen plaats. ‘En je ziet dat er een enorme verrechtsing aankomt. Zo is de populariteit van de extreemrechtse partij VOX sterk gegroeid. Deze partij kant zich sterk tegen immigranten en trekt de verhalen van slachtoffers van huiselijk geweld, een groot probleem in Spanje, in twijfel.’ Doordat rechtse partijen bang zijn voor VOX, populariseren zij ook om kiezers te behouden. ‘Als er een populistische coalitie ontstaat na april blijft er van de Memoria Histórica waarschijnlijk niet zoveel over en zal Franco’s lichaam gewoon in de Vallei van de Gevallenen blijven liggen.’