Van haar 4e tot haar 13e jaar werd Miranda (47) seksueel misbruikt door haar tien jaar oudere neef. Met grote regelmaat nam hij haar mee naar het bos waar hij haar misbruikte.
In 'Niks aan de Hand’ vertelt Miranda hoe ze als kind het misbruik kon doorstaan, hoe en waarom ze het voor iedereen verborgen hield en op welke manieren het ruim dertig jaar later haar leven nog steeds beheerst. In de documentaire zie je hoe Miranda de ultieme confrontatie aangaat met de dader, haar neef. Zij stelt hem de vragen waar ze al die jaren mee heeft rondgelopen, in de hoop antwoorden te krijgen die haar verder helpen.
Regie: Heleen Minderaa
De documentaire ‘Niks aan de Hand’ is onderdeel van een crossmediaal project. Naast deze film is er de informatieve en verdiepende website www.niksaandehand.com, waar experts in korte interviews reflecteren op de film en inzichten geven die helpend zijn voor slachtoffers en plegers.
Hoe maak je een film over het buitengewoon complexe web waarin betrokkenen van seksueel misbruik vastzitten? Regisseur Heleen Minderaa vertelt hoe ze samen met haar hoofdpersonage Miranda down the drain ging bij het maken van haar documentaire ‘Niks aan de hand’. ‘Deze film is de zwaarste die ik ooit heb gemaakt.’
Innerlijk gevecht
Filmmaker Heleen Minderaa ontmoette hoofdpersonage Miranda bij een gezamenlijke werkgever. Ze raakten bevriend en Miranda vertelde over het seksueel misbruik dat haar als kind overkwam. ‘Als ik ernaar vroeg, merkte ik dat ze het heel ingewikkeld vond om erover te praten. Maar ze zei ook dat ik een van de eersten was die doorvroeg.’ Minderaa herkende bij zichzelf een innerlijk gevecht. ‘Je denkt, dit is zo gruwelijk, wil ik dit echt weten? Maar als ik niet doorvraag, laat ik haar ermee alleen.’ Het mondde uit in een serie gesprekken waarin ze soms merkte dat Miranda geen woorden kon geven aan wat haar overkomen was.
Naarmate Minderaa meer details hoorde over het misbruik, de ingewikkelde dynamiek met de dader en de reactie van de familie, wist ze dat ze een belangrijk onderwerp voor een film in handen had. ‘Maar ja, een film over een vroegkinderlijk trauma ligt heel gevoelig. Als je zoiets is overkomen heb je eigenlijk je hele leven nodig om te snappen welke impact het misbruik op je leven heeft. Uiteindelijk was Miranda zelf degene die zei dat ze het wilde doen. ‘Toen merkte ik dat ík degene was die het tegenhield. Ik was bang dat het te zwaar voor haar zou zijn. En dat ik te dichtbij stond. Er is een jaar overheen gegaan voordat ik besloot het filmplan door te zetten.’
Tekst loopt door onder de afbeelding.
Een complex web
Samen met de hoofdpersoon besloot de filmmaker een documentaire te maken waarin de patronen worden getoond die ervoor zorgen dat seksueel misbruik vaak door geen van de betrokkenen kan worden gestopt. ‘Ik dacht eerst zelf ook in goed en slecht en in dader en slachtoffer. Ik was dan ook heel verbaasd toen ik hoorde dat ze elkaar nog steeds zagen op verjaardagen. Ze komen uit een familie waarin je geacht wordt te verschijnen als er iemand jarig is. Ze weten er allemaal van, eten samen taart, maar niemand praat erover. Ook niet één op één tegen de dader en het slachtoffer.’
Het was voor de filmmaker een grote hobbel om Miranda’s neef bij de film te betrekken. ‘Als regisseur zoek je naar de uiterste randen van je verhaal en dan kom je ook daar waar het schuurt. Dat moet. In dit geval wisten we dat we ons doel alleen konden bereiken als we ook zijn perspectief op het verleden zouden laten zien.’ Toch vond ze het moeilijk om een podium te geven aan de man die Miranda’s leven kapot heeft gemaakt, vertelt ze. ‘Ik wist dat als ik hem erbij ging betrekken, ik ook veilig voor hem moest worden en écht open moest gaan staan voor zijn verhaal en achtergrond. Het zou betekenen dat ik ook begrip op moest gaan brengen voor zijn kant van het verhaal. Ik vond het belangrijk voor de film, maar het heeft de vriendschap met Miranda wel onder druk gezet.’
Toch was het Miranda die al eerder tegen haar neef had gezegd dat ze ooit misschien iets met hun gedeelde verleden wilde doen, al wist ze nog niet welke vorm. ‘Haar neef had toen gezegd dat ze moest bellen als het zover was, en dat hij dan zou overwegen een bijdrage te leveren. Ik wist dat als we zijn perspectief konden laten zien, ik pas echt het complexe web waar je in gevangen zit kon laten zien. Haar neef steekt ongelofelijk zijn nek uit en daarin verdient hij een vorm van bescherming. Dat hoort bij je taak als maker, maar dat is als vriendin lastig.’
De filmmaker vertelt dat de sfeer op de set ongelofelijk gespannen was op de draaidag van het gesprek tussen Miranda en haar neef. ‘Ook voor de crew was het een emotionele uitdaging. Het zijn zeer ervaren professionals die de hele wereld hebben gezien, maar zodra het over kinderen en seks gaat moet je stevig in je schoenen staan om de gedachte aan je eigen kinderen even te parkeren. Ik denk dat de heftigheid van emotie nergens groter is dan wanneer het over kindermisbruik gaat.’
Het niks-aan-de-hand-mechanisme in werking
Wat opvalt tijdens het gesprek, is dat Miranda bijna begripvol lijkt en ze heel kalm blijft ten opzichte van haar neef. ‘Ik zag daar het niks-aan-de-hand-mechanisme in werking, dat leren kinderen die dit meemaken al heel jong; uiterlijk onbewogen, maar van binnen koud en ellendig. Ik had van tevoren aan haar gevraagd om het niks-aan-de-hand-mechanisme af te leggen in het interview om inzichtelijk te maken wat zich achter dit masker afspeelt. Dus de tranen laten gaan als je die voelt komen en niet wegduwen. Ik wist dat ik zowel het gesprek met haar, als de confrontatie met haar neef, in een keer moest opnemen, ik had maar één kans. Het was een minutieuze operatie: Waar zit de geluidsvrouw, waar is de camera, wat kan ik doen als ze dissocieert?’
Samen down the drain
De tekeningen die je in de film ziet, zijn de eigen tekeningen van Miranda. ‘Ze vond het moeilijk om in haar hoofd chocola te maken van de volgorde van gebeurtenissen. Zo ontstond het idee om haar de ervaringen te laten tekenen. Dit was ongelofelijk intensief, voor haar maar ook voor mij: je gaat samen down the drain. Deze film was de zwaarste die ik ooit heb gemaakt.’ Minderaa vertelt dat de eerste tekeningen ‘echt kindertekeningen’ zijn. Zonder dat Miranda het zelf in de gaten had, tekende ze die eerste gebeurtenissen in kinderperspectief. De tekeningen van het misbruik toen ze ouder was, waren veel explicieter. ‘Ik heb er bewust voor gekozen om die niet te gebruiken. Ik weet dat seksueel misbruik bij kinderen een thema is dat mensen al snel teveel wordt. Beelden ervan wekken walging op. Dat is een gevaar voor een film over zo’n onderwerp. Deze kindertekeningen zijn nog te behappen en mijn doel is juist dat kijkers meer gaan begrijpen over misbruik in plaats van het hoofd af wenden uit ongemak en over te gaan op een onderwerp dat we makkelijker aan kunnen.’
Tekst loopt door onder de afbeelding.
De rol van de omstander
Minderaa koos ervoor om de betrokkenen alleen in beeld te brengen via telefoongesprekken of oude foto’s. Deels was dat noodzaak: Miranda’s moeder wilde niet in beeld, maar wel haar verhaal doen aan de telefoon. ‘Ik vond het een interessantere vorm: deze moeder staat voor alle moeders en ouders. Het gaat niet alleen om de juffrouw, het gaat om alle leerkrachten, familieleden en jeugdvrienden. Hierdoor kon ik een universeler verhaal vertellen. Ik heb met een aantal experts en therapeuten gesproken en die zeiden: ‘Deze reactie is zoals het bijna altijd gaat. Omstanders en familieleden stoppen het niet actief in de doofpot. Ze doen het niet met opzet maar ze weten domweg niet wat ze ermee moeten doen. En dus praten ze er maar niet meer over.’
Het taboe op misbruik
Volgens de filmmaker rust er nog steeds ‘een levensgroot taboe’ op seksueel misbruik. ‘Dat heeft denk ik te maken met dat ongemak dat ervoor zorgt dat we liever wegkijken. Er zijn heel veel organisaties die zich richten op de slachtoffers, maar er is maar weinig publiekelijke aandacht voor dadergedrag. Je hoort nooit de dader aan het woord in een film.’ Minderaa vond het heel belangrijk om de interactie tussen Miranda en haar neef in beeld te brengen.
‘Je ziet hoeveel ingewikkelde dynamiek er tussen die twee is. Van woede, via ontzetting naar verbinding. Uiteindelijk bedankt ze hem huilend voor zijn verhaal, en dan vloeien de tranen ook bij hem. Ik vond het belangrijk om dat te laten zien. Deze man heeft verschrikkelijke fouten gemaakt en slechte dingen gedaan, maar hij is geen duivel. Hij was een jongen van 14 toen hij het misbruik begon, en hij werd zelf ook misbruikt. Daarmee praat ik het allerminst goed, maar achter seksueel misbruik zitten altijd complexe verhalen.’
Tsunami van emoties
Ze is zelf door de film anders naar vroegkinderlijk trauma gaan kijken. ‘Ik ben beter gaan snappen hoe een kind reageert om te kunnen overleven en verdragen. En ook dat kinderen vaak niet voor niets hun mond houden. Ze weten: als ik hiermee naar buiten kom, dan breekt de hel binnen de familie los. En dat gebeurt meestal ook. Het is een hele realistische angst. Pas als ze inzicht hebben in hun trauma en het effect op hun dagelijks leven, staan ze steviger in hun schoenen en kunnen ze die overweldigende angst de baas. Daarom durven slachtoffers van seksueel misbruik vaak pas later naar buiten te komen met hun verhaal, of pas als de dader overleden is. Dat vind ik schrijnend maar ik snap het wel. Dat Miranda en haar neef dit hebben kunnen doen is uitzonderlijk en heel, heel moedig.
Hoofdpersonage Miranda heeft nu een relatie en een gezin. ‘Ze functioneert goed, maar heeft het tegelijkertijd zwaar.’ Ze is volgens de filmmaker tevreden met de film, maar het hele proces heeft ontzettend veel bij haar losgemaakt. ‘Het is niet zo dat door dit nu te vertellen, het verwerkt is. Deze vorm van trauma kom je nooit helemaal te boven.'