Abel Vos 17 juli 2022

Regisseur Joris Koptod Nioky ziet zijn moeder als een kunstenares die nooit kunstenaar is geworden. Als hij vroeger jarig was, stopte ze al haar creativiteit in het versieren van het huis en de jarige. Tijdens dit interview op het dak van het VPRO-gebouw in Hilversum draagt de regisseur ook een kunstwerk van zijn moeder. Het is een verjaardagskroon, gemaakt van gember. Hij vond ‘m zo mooi, dat hij de kroon dagelijks besloot te dragen. Hij draagt ‘m nu ter ere van haar, al weet hij niet of ze het zelf als een eer beschouwt.

Ontkenningsdrang
Waarom het kroontje van gember is? Joris: ‘Mijn moeder heeft een plek op haar huid, waarvan ze denkt dat het misschien huidkanker kan zijn. Ze gaat niet naar de dokter, ondanks dat veel mensen haar dat aanraden. In plaats daarvan plakt ze met een pleister een vers stukje gember op haar huid. Ik zie dit als een soort ontkenningsdrang. Een overlevingsmechanisme om haar angst te overwinnen. Die ontkenningsdrang komt in verschillende vormen terug in mijn documentaire.’

Neem een ander voorbeeld van ontkenningsdrang in de Makers van Morgen-documentaire ‘Dit ben ik niet.’ In een scène in de film vertelt de moeder van de regisseur dat ze zich veilig voelde bij haar toenmalige man. Hij zou nooit geweld tegen haar gebruiken. Een scène later blijkt dat hij haar bijna dood heeft proberen te rijden. Maar misschien het grootste voorbeeld van ontkenningsdrang komt van de regisseur zelf in deze documentaire. In het begin houdt hij zichzelf voor hoe leuk het kan zijn om een film over zijn familie te maken.

Joris: ‘Ik hield mijzelf lang voor dat ik mijn familie met deze film bij elkaar kon brengen, dat het een vrolijk geheel kon worden. Ik hou veel van mijn familie. Ik had zelfs het idee om een portret te maken van iedereen. Toen ik mijn broers en zussen vroeg om mee te werken aan deze film, barstten sommigen alleen bij deze vraag al in huilen uit. Pas toen begon ik me meer te realiseren dat het gevaarlijk kon zijn om deze film te maken. Als je uit een moeilijk disfunctioneel gezin komt, heb je ontkenning nodig om daarmee om te kunnen gaan. Ik stort mij altijd vrij roekeloos in dingen. Dat is zowel een goede als slechte eigenschap van mij. Als ik wist wat het allemaal teweeg zou brengen, en ook hoe zwaar het voor mijn moeder zou zijn, dan zou ik de film nooit hebben gemaakt. Maar dat wist ik van tevoren echt niet. Keuzes hebben consequenties, en dat moet ik aanvaarden.’

Grondige hermontage
De regisseur komt uit een muzikale familie. Ze maakten vaak muziekcassettes met elkaar, waarin ze elkaar ook moppen vertelden. Joris: ‘De bandjes luisterden we jaarlijks terug en moesten er altijd om lachen. Ik zag mijn film als een voortzetting van die traditie. Daarnaast vond ik mijn moeder een geweldig personage voor een film. Ik vond haar altijd al een interessante, grappige vrouw. Ze is nogal excentriek. Ze trekt zich weinig aan van wat anderen van haar vinden. Ze vindt haar eigen pad, daar heb ik bewondering voor.’

‘Ik vind het jammer dat ik van tevoren heb getekend. Ik weet niet hoe ik verder moet leven. Dit komt nooit meer goed.’ De openingsscène liegt er niet om: de moeder van de regisseur herkent zich totaal niet in de eerste montage van de film. Ze wil de film via een rechtszaak laten verbieden. Ook heeft de regisseur geen contact meer met een deel van zijn familie. Zijn hoop aan het begin van het project, dat deze film zijn familie bij elkaar zou brengen, is jammerlijk mislukt. Waarom stopte hij niet gewoon met het project? Waarom wilde hij de film tóch uitzenden?

Joris: ‘Nu moet ik oppassen, ik wil niet dat ik mijzelf ga verdedigen. Ik probeer feitelijk te vertellen wat er in mijn ogen is gebeurd. Vooraf heb ik mijn moeder veel ruimte gegeven. We hebben uitgebreid gesproken. Voordat ik begon met filmen gaf ik haar twee maanden bedenktijd. Na drie maanden draaien heb ik haar de vraag opnieuw voorgelegd. Wil je verder met het project? We namen samen stap voor stap de quitclaim door, die heeft ze getekend. Bij de tussenmontage bleek dat ze zich er niet in kon vinden. Ik nam haar bezwaar serieus en maakte een grondige hermontage. Mijn moeder was daarna niet bereid om deze versie te bekijken. Ik vind dat je, als je meewerkt aan een documentaire, ook de verantwoordelijkheid hebt om een compromis te vinden. Ik voel wel compassie voor haar. Als je echt het gevoel hebt dat je verkeerd wordt vertegenwoordigd, dan is dat onprettig. Daarom heb ik geprobeerd om de filmmaker niet al te sympathiek voor te stellen in deze film. De kijker moet bij mijn moeder blijven en van haar blijven houden. Volgens mij is dat gelukt.’

Het interview gaat verder onder de afbeelding.

Ethische vraag
Hoewel de regisseur zijn film feitelijk misschien wel mág uitzenden, zijn moeder heeft immers een quitclaim getekend, is het de vraag waarom hij dat ook wil. Joris: ‘Mijn twijfel is vooral geweest: mag je alles onthullen over iemand die meewerkt aan een documentaire? Mijn antwoord is nee, dat mag niet zomaar, daar moet je voorzichtig mee zijn. In mijn film probeer ik een context te geven om de situatie van mijn moeder begrijpelijk en inzichtelijk weer te geven. Bij de première op het Nederlands Filmfestival maakte de film veel los. Mensen moesten huilen. De spanning hing in de zaal. Toch kreeg ik steeds te horen dat ik mijn moeder met liefde benader in de film, ondanks dat ik haar donkere kant bloot leg.’

Toch keerde niet alleen zijn moeder zich tegen de film. Ook een deel van zijn familie wilde liever niet dat de film zou uitkomen. Joris: ‘Ze waren tegen de film, maar hadden ‘m niet gezien. Dat was denk ik ingegeven door mijn moeder, al weet ik dat niet zeker. Voor mij was het belangrijk dat ze de film zouden zien, dan hadden ze een beter oordeel kunnen vellen.’

‘Een documentaire is voor mij niet een weergave van de werkelijkheid. Het is een weergave van mijn visie als filmmaker. De vraag is: mag ik mijn visie uitdragen als filmmaker? Ik denk van wel. In dit geval gaat het over mijn moeder die een ander beeld heeft van het verleden. Ze probeert dat beeld aan mij op te dringen. Ik vind dat dat niet nodig is. Die visies mogen wat mij betreft ook naast elkaar bestaan. Als ze zich anders had opgesteld, meer vanuit compassie, dan was er meer mogelijk geweest. Het was juist de repressie, of poging daartoe, dat ik dacht: deze film moet juist gemaakt worden. Ik ben een volwassen man, dat betekent ook dat ik mijn visie mag uitdragen.’

Hoewel de filmmaker zijn film niet gemaakt zou hebben als hij wist wat hem te wachten stond, is hij toch blij met het eindresultaat. Joris: ‘Ik vind het een ontroerende film geworden. Ik schiet telkens vol als ik ‘m zie. Ik denk dat het een luxe is dat je zo’n mooie, interessante feature-film zomaar overal kan kijken. Dat moeten mensen ook gewoon gaan doen. Ik kijk er nu ook anders naar dan vlak na de laatste montage. Toen was het nog vers en zat ik nog in conflict met mijn moeder over een dreigende rechtszaak. Ik heb nu weer contact met mijn moeder, al hebben we ervoor gekozen om de film te laten rusten en er niet over te praten. We genieten in het hier en nu van elkaars gezelschap en gaan binnenkort zelfs samen op vakantie.’