Onherkenbaar in beeld

Filmmaker John Grierson, zei in zijn beroemde essay ‘The first principles of documentary’ : ‘Documentaires zijn een creatieve interpretatie van de werkelijkheid’. Het werd een veelgebruikte definitie van de filmvorm.  

Sommige critici zijn echter van mening dat de nadruk bij documentaires tegenwoordig te veel op het creatieve ligt, met de werkelijkheid als grootste slachtoffer. Hoe blijf je als documentairemaker trouw aan de verhalen van de mensen die je filmt, als je de werkelijkheid zoveel moet aanpassen? Bijvoorbeeld om personages te anonimiseren.

Daar worstelde Busstra het hele maakproces mee: ‘Ik wist niet zeker of het mensen zou raken. Aangezien de gezichten en daardoor de emoties van de personages niet te zien zijn en ook hun stemmen nagesynchroniseerd waren. Dit maakte mij bang dat het verhaal niet binnen zou komen bij de kijker.’

Tekst gaat door onder de afbeeldingen

Ook al zag Busstra het anonimiseren als een groot obstakel, het bracht haar film ook iets moois: ‘De zorgvuldig gecaste therapeuten fungeerden een beetje als spiegel voor de jongeren. Je zag dan misschien niet de emotie op hun gezichten, maar je hing wel aan de lippen van de therapeut.’

Door hier de focus op te leggen hoopt Busstra een boodschap over te brengen: ‘Hoe empathisch en open de therapeuten naar deze jongeren luisteren dient eigenlijk als voorbeeld voor ons allemaal. Zouden wij als maatschappij ooit kunnen luisteren zonder te oordelen?' 

Zo werd een schijnbaar obstakel in het maakproces van ‘Wij praten niet’ uiteindelijk een inhoudelijke aanvulling.

Hoe maak je een film visueel aantrekkelijk als het verhaal zich in het verleden afspeelt, je een minimale hoeveelheid archiefbeeld hebt en je hoofdpersonage ook nog eens anoniem moet blijven?

Een cocktail van problemen, maar regisseur Jonas Poher Rasmussen van de geroemde documentaire 'Flee' (2021) vond de oplossing in animatie.

Rasmussen nam de regie over het verhaal van zijn goede vriend, die in de film Amin wordt genoemd. Amin vluchtte op jonge leeftijd vanuit Afghanistan en deelt nu, 25 jaar na zijn vlucht, zijn ervaringen.

Rasmussen voegde sounddessign toe om de geluidsopnames van zijn interview levendig te maken, zoals de nagespeelde stemmen van de familieleden en omgevingsgeluiden. Daarnaast liet hij de documentaire vrijwel volledig animeren door Mauricio Gonzalez-Aranda.

Ook voor Rasmussen schuilde er een voordeel in de noodzaak van het onherkenbaar maken van zijn hoofdpersonage: het enorm persoonlijke verhaal werd door animatie namelijk universeel.

Doordat je niet weet hoe Amin eruit ziet en de animaties veel aan de verbeelding overlaten, kan het worden toegepast op vluchtelingen met vergelijkbare verhalen.

Regisseur David France nam een enorm risico bij het maken van zijn documentaire ‘Welcome to Chechnya’ (2019). Hij besloot mee te gaan en te filmen terwijl een groep Russische activisten twee LHBTQIA+'ers het land uitsmokkelde.

In de Russische deelrepubliek Tsjetsjenië zijn LHBTQIA+’ers hun leven niet zeker door een “zuiveringsoperatie” waarbij honderden van hen opgepakt en gemarteld worden in geheime gevangenissen.

David France filmde met zijn telefoon en een klein cameraatje twee mensen die deze gevaarlijke vluchtroute aflegde. Hij had niet de luxe van experimenteren met camerastandpunten. Hij filmde alles wat hij kon om deze hartverscheurende werkelijkheid vast te leggen.

Tot lang na de filmperiode dacht hij dat hij de beelden nooit zou kunnen publiceren. De hoofdpersonen lopen zodanig risico dat zelfs hun eigen ouders ze niet mogen herkennen op de beelden. Kun je achteraf nog de gezichten in zo’n mate onherkenbaar maken?

France probeerde het op allerlei manieren, van blurren, tot animatie tot snapchatfilters, maar hij kwam maar niet tot een balans waarbij zijn personages genoeg waren beschermd en tegelijkertijd de emotie in hun verhaal sterk overkwam.

Uiteindelijk kwam hij tot de oplossing: deepfakes. Een softwaretechniek waarmee je nepbeelden kunt maken die bijna niet van echt te onderscheiden zijn.

Tekst gaat door onder de afbeeldingen

Met de hulp van AI-artiest Ryan Laney legde France in de montage andere gezichten over de gezichten van zijn hoofdpersonages heen. Hiervoor benaderde hij LHBTQIA+-activisten uit New York, zij stonden hun gezicht als het ware af voor het hogere doel van deze film.

De oplettende kijker ziet vrijwel geen verschil tussen een deepfake en een echt gezicht, behalve een waas rond de contouren van het hoofd en soms een rare beweging van de huid.

De techniek heeft de afgelopen jaren een redelijk negatieve reputatie opgebouwd, zo wordt het regelmatig ingezet om deepfake news te creëren. Doordat het nu wordt ingezet om personages als het ware een ‘digitale sluier’ te geven, zoals Laney het noemt en ze hiermee dus te anonimiseren, krijgt de technologische ontwikkeling plots een positievere draai.

Tekst gaat door onder de video