DocTalks-interview met regisseur Tina Farifteh

'Empathie heeft ook een donkere kant'

VPRO

Hoe komt het dat we de ene vluchteling in huis nemen en de andere laten verdrinken? In de korte documentaire 'Kitten of vluchteling?' gaat maker Tina Farifteh op zoek naar de mechanismes achter empathie. Nicolaas Veul vroeg haar of ze de antwoorden vond die ze zocht.

Empathieporno

Maker Tina Farifteh vertelt dat er twee grote vijanden zijn van empathie voor vluchtelingen: angst en medelijden. Bij angst zien we de "ander" als gevaarlijk. 'Dat zijn ook de beelden die door extreemrechts en rechts vaak worden gebruikt. "Het is een invasie, we worden overstroomd". Als we bang worden voor mensen, neemt onze empathie af', vertelt Farifteh.

Maar medelijden is ook niet goed, vertelt de maker. 'We kijken dan op mensen neer en zien ze niet als gelijkwaardig.' Als voorbeeld noemt ze de reclames van mensenrechtenorganisaties. Alle beelden van huilende kinderen in hongersnood degraderen mensen tot "zielig" in plaats tot gelijkwaardig mens. Dat is volgens Farifteh "empathieporno".

Docu als onderzoeksproces en experiment

Farifteh wil aankaarten hoe inhumaan vluchtelingen worden behandeld en vindt dat dit onderwerp ons allemaal aangaat. De keuze om dit in de vorm van een documentaire te gieten was voor haar een logische keuze: 'Documentaire is een hele fijne manier om je onderzoeksproces vast te leggen. Daarnaast is het een medium waar veel mensen toegang tot hebben.'

In 'Kitten of Vluchteling' laat Farifteh proefpersonen aan de hand van afbeeldingen kiezen wie zij uit de oorlog willen redden. Farifteh noemt de speelfilmklassieker A Clockwork Orange (1971) van Stanley Kubrick als een inspiratiebron voor haar film. 'Ik vind het wel leuk om een beetje te experimenteren en met de kijker in gesprek te gaan. A Clockwork Orange gaat ook heel erg over kijken. Ook al is dat niet echt een empatische film.'

Empathie is geen stabiele emotie

Tina Farifteh: 'Empathie wordt altijd gebracht als een oplossing voor alle problemen, maar dat is niet zo. Het is aan de ene kant een soort super power waardoor we met elkaar kunnen samenwerken en -leven maar heeft ook een donkere kant. Empathie voor voor mensen uit je eigen "groep" kan als gevolg leiden tot angst voor mensen buiten die groep.' Hiermee doelt de maker op het voorbeeld uit de docu van een ouder die diens kind wil beschermen tegen de komst van vluchtelingen. Ook is empathie heel bespeelbaar en manipulatief, vertelt Farifteh: 'Doordat wij - in tegenstelling tot dieren - taal en cultuur hebben, kunnen wij empathie maken en breken.'

Still uit 'Kitten of vluchteling'

Oproep aan de kijker

Tina Farifteh voelt zichzelf soms ook de out-group. Op haar dertiende kwam zij vanuit Iran naar Nederland. 'Ik heb meegemaakt hoe de blik van anderen, je je de 'ander' kan laten voelen. Toen ik aan deze film begon dacht ik dat ik een film ging maken over empathie. Gaandeweg kwam ik erachter dat het ook over mij ging. Dat was best heftig om dat uit te spreken, want dan ben je natuurlijk ook kwetsbaar.'

Farifteh stelt in de film de vraag 'Durven we anders naar elkaar te kijken?' Volgens haar doen we soms heel moeilijk over de oplossing, maar volgens haar is het helemaal niet zo ingewikkeld: 'Uiteindelijk gaat het erom hoe we elkaar zien en wat we willen doen om daaruit te komen. We hebben genoeg middelen en expertise om dat te doen, maar als de wil er niet is, dan ben je het alleen maar van je af aan het duwen.'

Interview: Nicolaas Veul
Regie en redactie: Kim Brand
Camera: Jelle Dijkstra
Geluid: Bouwe Mulder
Montage: Frithjohf Kalf
Productie: Casper Boon
Eindredactie: Annica Peeters

Meer DocTalks-afleveringen: