‘Deze kinderen vormden een bedreiging voor de Belgische koloniale macht’

‘God schiep de zwarte en de witte, de duivel een metis.’ Met die uitspraak van de voormalig Belgische premier Joseph Pholien begint de eerste aflevering van Metissen van België. Onwettige wezens waren het. ‘Kinderen van de zonde’, verwekt door een witte vader bij een zwarte moeder. Een bedreiging voor de koloniale verhoudingen in het door België bezette Rwanda, Burundi en Congo.

Meer dan zestig jaar geleden haalde de Belgische regering deze kinderen weg bij hun moeders en plaatste hen in een internaten zoals die van Save, Rwanda.

Toen daar in 1962 de strijd om onafhankelijkheid begon, ontvoerden ze de kinderen voor een tweede keer. Naar België dit keer, waar ze ontworteld en getraumatiseerd in pleeggezinnen werden geplaatst. Veel van hen kregen een andere naam en geboortedatum. Hun oorsprong werd gewist.

‘In geschiedenislessen op de middelbare school wordt amper over kolonisatie gepraat, laat staan over het metissenverhaal,’ vertelt de Antwerpse regisseur Ken Kamanayo aan de telefoon. Het verwondert hem nog dagelijks. ‘We krijgen een gefilterde versie voorgeschoteld. Zelfs nu nog is het lesmateriaal beperkt. Terwijl dit het laatste moment is waarop we de geschiedenis uit de eerste hand kunnen horen.’

In co-regie met regisseur Steven Crombez maakte Kamanayo er een driedelige documentaireserie over. Die volgt de odysseeën van drie van deze intussen gepensioneerde metissen: Jaak, Jacqueline en Paul, op zoek naar hun wortels.

Kamanayo groeide op met het metissenverhaal. Zijn vader, ook regisseur en cameraman geweest, werd geboren in Rwanda als de ‘verboden vrucht’ van een zwarte Rwandese vrouw en een witte Belgische kolonist. Op dertienjarige leeftijd haalden koloniale autoriteiten hem weg bij zijn familie en plaatste hem in een instituut voor metiskinderen in Belgisch Congo. Later stuurden ze hem naar België. Van zijn vader, een rijke industrieel, was jarenlang geen spoor te bekennen.

In 2000 verscheen er een documentaire van zijn hand: Kanzungu, de metis, waarin hij de zoektocht naar zijn biologische ouders vastlegde. Kamanayo, toen 20 jaar oud, herinnert zich de impact van een voorpremière in Brussel, speciaal voor de Belgische metissengemeenschap.

‘Metissenbijeenkomsten organiseerde men wel vaker, maar nu zag ik voor het eerst een zaal met mensen die hetzelfde leed deelden als mijn vader. Het bleken allemaal lotgenoten te zijn. Ik besefte daar dat mijn vaders verhaal niet uniek was. Geen zeldzame levensreis, geen toevalligheid. Nee, er zat duidelijk een systeem achter. Dat heeft me nooit meer losgelaten.’

Op 3 april 2019 bood de voormalig Belgische premier Charles Michel namens de Belgische Staat excuses aan de honderden metiskinderen en hun Afrikaanse moeders. Eindelijk kregen zij toegang tot hun officiële dossiers. Sommigen zagen voor het eerst de namen van hun biologische ouders. 

Voor Kamanayo diende dat excuus als het startschot om zijn eigen metissendocumentaire te maken. ‘Een nieuw hoofdstuk was aangebroken. Mensen konden eindelijk hun documenten inzien en op zoek gaan naar sporen uit hun verleden. De geschiedenis leefde, en we moesten het nú vertellen.’

De zoektochten en ijzersterke getuigenissen van de metissen in de serie laten zien dat deze geschiedenis niet om enkele geïsoleerde gevallen draait, maar om een grootschalige, systematische cover up-operatie die biologische verledens moest wissen.

Kamanayo: ‘Metissen vormden een bedreiging voor de koloniale macht, want die was gebaseerd op een duidelijke verdeling tussen de witte heerser en zwarte ‘‘onderdaan’’. Een ‘’tussenras’’ zou roet in het eten gooien. De Belgische Staat moest deze groep van de maatschappij afzonderen en de witte verwekkers van deze kinderen beschermen.’

In België is het alweer even geleden dat de documentaireserie in filmzalen en huiskamers te zien was. De politiek heeft daar nu eindelijk uitgebreid gereageerd. Kamanayo: ‘De resolutie over het inzien van de metissendossiers bestond al sinds 2015, maar is sinds de verschijning van de serie in een flinke stroomversnelling geraakt.'

'De voormalig minister van Justitie, Vincent van Quickenborne, heeft daar een groot aandeel in gehad. Hij was een groot bewonderaar van de reeks en heeft zijn schouders er echt onder gezet om alle metissen zo snel mogelijk van een geboorteakte te voorzien.’

Kamanayo vindt dat de regering zo proactief mogelijk moet zijn in haar promotie van de campagne. ‘Zoveel moeite als ze destijds hebben gedaan om het vertrouwen van moeders en metissen te winnen, moeten ze nu ook in het herstel stoppen.'

'Álles moet boven water komen. Ze moeten mensen echt bij de hand nemen. Letterlijk. Voor mij is het niet voldoende om te zeggen dat de deur open staat. Nee, deze mensen zijn dikwijls op leeftijd en té getraumatiseerd om dit soort juridische processen vanaf nul op te pakken.’

Volgens de Vlaming is er ook een belangrijke rol voor de tweede generatie metissen weggelegd. ‘Dat zie je heel goed in de eerste aflevering, met Jaak in de hoofdrol. Hij wist in eerste instantie niet zeker of hij de zoektocht aandurfde, maar het was zijn zoon Johan die hem over de streep trok. De tweede generatie heeft een zuiverdere nieuwsgierigheid naar haar wortels, zonder de directe trauma’s.’

Tegelijkertijd laat de aflevering zien hoe trauma’s juist voortleven bij volgende generaties. Johans moeizame band met zijn vader komt grotendeels voort uit Jaaks constante neiging om zich af te vlakken en te verbergen.

In België leerde hij dat het de makkelijkste manier was om als metiskind door het leven te gaan; als grijze muis in de massa. En dat had ook invloed op zijn zoon, die maar weinig begreep van het afstandelijke karakter van zijn vader. 

Kamanayo: ‘Een trauma geef je door, gewild of niet. En om dat te stoppen, is het belangrijk om actie te ondernemen. En al vind je geen moeder of vader, dan zijn er andere familieleden, locaties en aanknopingspunten. En ik kan je vertellen dat dat een heleboel kan helen.’