‘Wat men in Europa als fantasie beschouwt, kan in Afrika de werkelijkheid zijn’

In november 2021 staan 26 schatten uit het koninkrijk Dahomey op het punt om het Musée du quai Branly in Parijs te verlaten. Deze voorwerpen werden, samen met duizenden andere artefacten, in 1892 door Franse koloniale troepen geroofd. Na meer dan een eeuw keren terug ze naar hun plek van herkomst: de huidige Republiek Benin.

In Dahomey, de nieuwe documentaire van de Frans-Senegalese regisseur Mati Diop (Atlantics), krijgen de schatten een stem. Letterlijk. Althans, één van hen: een houten beeld van koning Ghézo, die het koninkrijk 1818 tot 1859 regeerde en daarna, naar eigen zeggen, via deze gestalte over het land waakte. Hij spreekt tot ons vanuit de kist waarmee hij verscheept wordt naar zijn thuisland. In het Fon, een van de nationale talen van Benin, vertelt hij vol verbazing dat ze in Parijs zijn naam niet kennen, maar hem simpelweg ‘nummer 26’ noemen.

De thuiskomst van koning Ghézo en zijn reisgenoten markeert een belangrijk keerpunt in het gesprek over dekolonisatie en cultureel erfgoed. Maar hoe vind je opnieuw een thuis in een land dat tijdens je afwezigheid verder is ontwikkeld? En hoe verhoud je je, als huidige bewoner van Benin, tot de nalatenschap van je voorouders? Een debat woedt onder studenten van de Universiteit van Abomey-Calavi.

In haar documentaire geeft Diop een stem aan de jongere Afrikaanse generatie en verpakt ze de politieke geladenheid van deze thematiek met filmische poëzie. De film won de Gouden Beer op het Filmfestival van Berlijn en werd ook geprezen tijdens IDFA, waar NPO Doc de maker sprak.

Het is moeilijk om geen parallellen te trekken tussen Dahomey en Diops eerdere, veelgeprezen fictiefilm Atlantics (2019), over Senegalese mannen die op weg naar Europa sterven en als geesten naar hun families terugkeren. Beide films hebben een bovennatuurlijke ambiance en behandelen vergelijkbare politieke en historische trajecten.

Hoewel Dahomey, in tegenstelling tot haar vorige film, op IDFA draait en in de race is voor een Oscar voor Beste Documentaire, vindt Diop haar film niet per se in die categorie thuishoren. ‘Natuurlijk speelt de film zich af in de werkelijkheid, maar mijn benadering was puur cinematografisch. Voor mij gaat het voorbij aan het documentaire-format. Het is een piece of cinema dat het heden verbindt met het verleden en de toekomst, met het zichtbare en onzichtbare. Het is een verslag van een daadwerkelijke gebeurtenis, maar net zozeer een spirituele reis.’

In een eerder interview met Dazed sprak de regisseur over een ‘fantasy documentary’, maar ook van die term komt ze terug. Diop: ‘Wat men in Europa als fantasie beschouwt, kan in Afrika de werkelijkheid zijn.’

Het begon dan ook allemaal met een visie voor een fictiefilm. Diop: ‘Ik liep al een tijdje rond met het idee om een film te maken over de reis van een Afrikaans masker. Vanaf het moment dat deze uit het thuisland gestolen wordt tot aan de dag van diens terugkeer. Ik stond op het punt te beginnen met schrijven, toen er een echte restitutie werd aangekondigd.’

Die zou plaatsvinden in november 2021. ‘Een symbolisch, emotioneel en historisch moment,’ aldus de Franse president Macron.

Binnen twee weken moest er een plan liggen. Stressvol, zou je denken, maar Diop omschrijft het proces als ‘epic’. En een race tegen de tijd, dat wel.  ‘Ik moest binnen no time alle logistiek regelen én zo duidelijk mogelijk voor me zien wat ik wilde vastleggen. Het idee was echt om niet alleen te documenteren, maar ook echt een filmisch werk te maken. Ik wilde iets creëren dat de complexiteit van dit unieke moment kon aanstippen, en tegelijk ook ruimte liet voor een gevoel van sciencefiction.’

Diop beschrijft waarom ze die futuristische dimensie zo belangrijk vindt. ‘Restitutie is iets wat ik altijd associeerde met de toekomst. Iets wat óóit zou gebeuren, maar niet tijdens mijn eigen leven. Dat gevoel van anticipatie moest je als kijker blijven voelen. Net zoals bij veel kwesties rondom de erfenis van kolonialisme, is de discussie over restitutie heel immobiel. We zijn eraan gewend geraakt dat men er over praat, maar dat er vervolgens niks gebeurt. Dat er werkelijk op korte termijn zo’n restitutie zou plaatsvinden, had ik nooit verwacht.’

Tekst gaat verder onder de afbeelding

De regisseur twijfelt of we Macrons grand geste als een teken van vooruitgang in het restitutiedebat moeten zien. Je zou de gebeurtenis ten slotte ook als een grote PR-stunt kunnen beschouwen, een populariteitscampagne voor regeringsleiders. Het gaat immers om slechts 26 van de zevenduizend objecten uit Benin die zich in Frankrijk bevinden. Wanneer volgt de rest?

Toen Diop de Beninse regering benaderde met de vraag of zij een film mocht maken over de restitutie, kostte dat dan ook weinig overtuigingskracht. ‘Het Ministerie van Cultuur was bekend met mijn werk. Ze wisten dat het ook voor hen interessant zou zijn om de restitutie te documenteren.’

Diop kreeg volledige toegang tot het hele restitutieproces én werd door de Beninse regering gefinancierd. ‘Zonder die steun had ik deze film nooit kunnen maken, want de Franse productiebedrijven waar ik mee werk zijn veelal kleinschalig en onafhankelijk. Die beschikken niet over hetzelfde soort middelen.’

Van meet af en stond vast dat de regering zich inhoudelijk niet met de film zou bemoeien. Diop: ‘En dat is van begin tot eind gerespecteerd. Ook door Frankrijk en het Quai Branly, maar die hadden in zekere zin ook niks meer over de schatten te zeggen. Die waren ten slotte weer van Benin.’

Desalniettemin was het voor Diop een uitdaging om stand te houden in een werkelijkheid die grotendeels door de overheid werd bepaald. Dat voel je het sterkst tijdens de triomfantelijke ontvangst van de schatten in de stad Cotonou, waar een ceremoniële parade luid wordt toegejuicht vanaf de zijlijn.

Diop: ‘Een groot deel van die mise-en-scene was vormgegeven door de Beninse regering. Veel toeschouwers waren gevraagd om daar te staan. Die kwamen niet uit eigen beweging. Het is een complexe taak, om er met zowel feestelijke als kritische ogen naar te kijken.’

De tweede helft van de documentaire richt zich op een debat onder studenten van de Universiteit van Abomey-Calavi. Diop organiseerde het debat en maakte zelf een selectie van studenten. ‘Ik realiseerde me dat ik nog nooit een Afrikaanse student over restitutie had horen praten, terwijl ze zo’n essentieel onderdeel zijn van de kwestie. Ze werden helemaal niet meegenomen in het gesprek. Ik vond het belangrijk hun stemmen eindelijk te laten horen.’ 

Het levert prachtige perspectieven op. Een van hen stelt dat het museum een westers concept is en dat deze standbeelden pas hun spirituele betekenis terugkrijgen als ze onderdeel worden van de tradities waartoe ze behoren. Iemand redeneert dat men niet moeten vergeten dat culturele tradities net zo zeer op immateriële wijze voortleven, bijvoorbeeld met dans, poëzie en muziek.

Een ander vraagt zich af waarom ze überhaupt debatteren over kunst, terwijl de ‘voelbare’ consequenties van kolonialisme, zoals armoede en honger, veel sterker leven onder de bevolking.

Diop: ‘Het was belangrijk om een selectie te maken van studenten die uiteenlopende belangen en standpunten hadden, zodat de contradicties en de complexiteit van het onderwerp aan het licht kwamen. Dat klinkt misschien logisch, maar het Afrikaanse continent wordt nog altijd als een grote, homogene eenheid beschouwd. Alsof de hele bevolking één mening deelt.'

'Dus wanneer je een groep jonge, Afrikaanse personages portretteert, is het extra belangrijk om hun unieke meningen te benadrukken. Er bestaat niet zoiets als ‘de Afrikaanse jeugd’. Ik zie het echt als mijn taak om dat beeld opnieuw op te bouwen.’

De documentaire Dahomey van Mati Diop draait vanaf 5 december 2024 in Nederlandse bioscopen. In 2025 is Dahomey te zien op NPO Start en npodoc.nl.