'Dit is een brief aan Wim Brands die ik alleen met beeld kon maken'

Strijdmakker schetst aan de hand van voorgedragen gedichten, een handvol persoonlijke interviews, televisiefragmenten uit onder andere zijn iconische programma VPRO Boeken en niet eerder uitgezonden materiaal een beeld van Wim Brands: de man die het publiek liet kennismaken met de literaire wereld. Ook is er aandacht voor zijn ingewikkelde relatie met de dood.

Regisseur David Kleijwegt werkte vaak samen met Brands. Zo maakte hij in 2012 Nieuwkomers, een literaire reeks over immigratie en identiteit. In 2013 volgde de serie Boeken op Reis, waarin Brands naar zes internationaal bekende schrijvers afreisde en met hen sprak over het ontstaan van hun werk, hun werkwijze en hun omgeving.

Nu, negen jaar na zijn overlijden, is er dan deze film. Voor Kleijwegt was het maken van de documentaire een persoonlijke missie: ‘Op een ochtend werd ik wakker en dacht: ik wil iets maken over Wim. Na de aandacht die de VPRO had besteed aan iconen als Wim T. Schippers en Van Kooten en De Bie, dacht ik: Wim Brands was óók iemand. Ik weet niet of Wim net zo iconisch is, maar ik vind wel dat hij als interviewer en televisiemaker onderschat wordt.’

Ook op persoonlijk niveau voelde Kleijwegt dat er iets over Brands gemaakt moest worden. ‘Deze film is een brief aan Wim die ik niet had kunnen schrijven. Natuurlijk is dat kwetsbaar, maar tegelijkertijd is het ook gewoon mijn werk. Dat maakt het makkelijker.’

Toch is deze documentaire volgens de regisseur niet zo persoonlijk als een buitenstaander wellicht veronderstelt. ‘Ik kende Wim goed, maar was niet zijn beste vriend. Daardoor had ik de vrijheid om met een bepaalde afstand naar hem te kijken.’

Strijdmakker is geheel opgebouwd uit archief. Kleijwegt: ‘Ik wilde niet 25 schrijvers zoeken die ooit leuk door Wim zijn geïnterviewd en hen daarover laten praten. Ik wilde via zijn werk zijn leven en innerlijke wereld laten zien.’

Hiervoor had de regisseur de beschikking over twaalf seizoenen VPRO Boeken, Boeken op reis, een handvol interviews die Brands aan diverse media gaf, Brands’ gedichten en het ruwe materiaal van zijn samenwerkingen met Brands. ‘Archieffilm maken is moeilijk. Het materiaal is minder wendbaar dan wanneer je zelf draait en je bent lang bezig om alles op goede volgorde te krijgen. Het was dus een voordeel dat er ook beelden waren die ik zelf had gemaakt.’

Zo wist Kleijwegt van het bestaan van bepaalde beelden die voor hem het karakter van Brands illustreerde: ‘Ik heb tijdens het maken van Boeken op Reis bijvoorbeeld bedacht dat Wim in zijn eentje in een graanveld moest staan voor een shot. Ik wist gewoon dat dit beeld bestond en wat dat uitdrukte voor mij. Daarmee kon ik hem laten zien als de man alleen die zich staande probeert te houden.’

Daarnaast ging Kleijwegt aan de slag met ander materiaal, maar vooral ook met de twaalf seizoenen VPRO Boeken. Vrijwel iedere zaterdag keek hij naar de uitzendingen, met op schoot zijn “Brandsboek”: een notitieboek vol met aantekeningen over wat hij zag. ‘Of het een leuk gesprek was, maar vooral of fragmenten uit de interviews iets over Wim zélf zeiden.’

Daar hoefde de regisseur niet actief naar op zoek. Al na twee seizoenen Boeken kijken constateerde hij: ‘Er zat altijd iets van Wim in de uitzendingen. Hij wilde gewoon dingen weten die hem verder konden helpen in het leven. Hij bracht het voor het publiek, maar hij zat er óók voor zichzelf.’

In Strijdmakker is duidelijk te zien hoe Brands’ interesse verschuift. De regisseur vertelt: ‘Eerst was Wim bezig met: “Vertel me hoe te leven.” Maar dat veranderde in: “Vertel me hoe te sterven.” Toen hij nog leefde, zag ik dat niet. Dat kan ook niet. Hij maakte dertig tot veertig uitzendingen per jaar. Dan merk je misschien dat het er af en toe over gaat, maar echt niet de hele tijd. Bovendien was Wim zo kwaad op de zelfmoord van zijn vader. Hierdoor was in mijn gedachte zelfmoord absoluut geen optie bij Wim.’

Kleijwegt herinnert zich Brands als een unieke televisiemaker. Dat wil hij met zijn documentaire over het voetlicht brengen. ‘Ik kan niemand bedenken die nu op televisie zoals Wim is. Het lijkt wel alsof alles nog meer ingekapseld is, nog meer formats. Die vrijheid die Wim had spreekt me enorm aan.’

De regisseur ziet Brands voor zich als solozanger: ‘Men denkt bij televisie vaak aan enorme redacties die al het werk doen. In sommige gevallen is dat ook zo, maar Wim deed alles zelf. Als hij gefascineerd was door een onderwerp was, zat er diezelfde week nog een gast die daarover kon praten. Daar werd niet over vergaderd.’

Daarin hield Brands zich volgens de regisseur geenszins aan de heersende televisiewetten. ‘Hij koos mensen echt uit op de kwaliteit van de boeken,’ blikt hij terug. ‘Het maakte Wim niet uit of schrijvers heel bekend waren of dat ze het leuk deden op televisie. Een goed voorbeeld daarvan is de uitzending met Maaike Meijer, de Vasalis-biografe. Die mag volgens de heersende maatstaven nooit op tv, want zij stottert. Maar Wim wilde per se dat zij gedichten van Vasalis voordroeg, omdat hij vond dat zij die gedichten het mooiste kon brengen.’

Wim Brands was een begenadigd gespreksleider, in zijn werk lag altijd de focus op het interview. ‘Wim deed dat allemaal uit zijn hoofd,’ vertelt Kleijwegt.

‘Hij interviewde zonder angst. Dan bracht hij in de eerste vijf minuten een onderwerp op dat hij daarna liet rusten, maar later in de uitzending weer moeiteloos oppakte. Daardoor kwam hij heel ongedwongen over.’

Zenuwen had Brands volgens Kleijwegt niet. ‘Aankondigingen deed hij allemaal uit zijn hoofd en interviews deed hij zonder op een papiertje met vragen te kijken. Hij raakte wel eens de draad kwijt, maar dan stelde hij een heel basale vraag. Door met de gast in gesprek te blijven en goed te luisteren, kwam hij dan vanzelf weer terug bij wat hij wilde weten.’

Strijdmakker toont Wim Brands’ ingewikkelde relatie met de dood, maar zijn zelfdoding staat niet centraal. Kleijwegt wilde vooral zijn leven laten zien: ‘Als je hem oppervlakkig kent van televisie, dan maak je door deze documentaire kennis met zijn innerlijke wereld. Ik wilde laten zien dat die binnenwereld en het werk wat hij deed aan elkaar verknoopt waren.’

Strijdmakker laat ook zien dat die binnenwereld bestond uit neuroses en zwaarte. Toch wil Kleijwegt daar niet de nadruk op leggen. ‘Wim was óók heel leuk. Hij kon onbedaarlijk lachen om zijn eigen neuroses, wat ik een geweldige kwaliteit vond. Het maakte hem tot een vol mens. Dat kwam ook naar voren toen ik de film aan zijn weduwe en twee kinderen liet zien. Die zeiden meteen: “Hij was ook heel leuk hè?” Ik hoop dat de kijkers dat ook denken als ze de documentaire kijken.’