Hoe laten we beelden van natuurrampen weer urgent voelen?

In de eerste scènes van Beelden uit Tuvalu zien we enkele Nederlandse mensen in hun woonkamer op de bank zitten. Twee echtparen, twee gezinnen en een man op een krap leren bankje. Sommigen met telefoon in de hand, anderen met een glas rode wijn op de salontafel. Het doet denken aan het inmiddels verdwenen RTL 4-programma Thuis voor de Buis, waarin Nederlandse gezinnen commentaar op televisieprogramma’s geven vanuit hun eigen huiskamer.

‘Bekijk de beelden en benoem alles wat in je opkomt’, horen we Werkman vanachter de camera zeggen. Dan verlaat hij de kamer en begint zijn experiment. We zien beelden van een eiland. Een smalle strook land met water klotsend aan beide kustranden. Welkom op Tuvalu.

Tuvalu? Dat moeten sommige kijkers even googelen. ‘Het tropisch eiland Tuvalu verdwijnt langzaam in de stille oceaan’, leest een man voor vanaf zijn telefoon. ‘Als de klimaatverandering zo doorgaat, komt het nog deze eeuw, over vijftig of zestig jaar, geheel onder water te staan.’  Een andere kijker weet dan al hoe laat het is. ‘Dit zal wel weer een of ander zielig verhaaltje zijn’, zucht hij.

‘Gij zult geen afgodsbeelden maken’.

Het is het tweede gebod dat God in het Bijbelboek Exodus aan de Joden oplegt en vormt het uitgangspunt van Beelden van Tuvalu, de nieuwe documentaire van regisseur Dylan Werkman. Zijn film maakt deel uit van De 10 Geboden, een cyclus van tien documentaires door omroep EO. Werkman, die in 2020 veel indruk maakte met zijn afstudeerfilm A View From Above, kreeg de opdracht om een hedendaagse bespiegeling op dat gebod te maken.

‘Het idee van een afgodsbeeld deed me nadenken over mijn vak. Als filmmaker wil je nog weleens denken dat je heilige beelden maakt, terwijl dat in werkelijkheid heel erg meevalt. Voor de kijker is jouw werk onderdeel van de ontelbare hoeveelheid beelden die op een dag voorbijkomen.’

Hij noemt het boek On Photography van Susan Sontag als vertrekpunt van zijn nieuwe film. In die legendarische essaybundel buigt de Amerikaanse auteur en filosoof zich over de morele problemen binnen onze mediacultuur. Werkman: ‘Zij beschrijft dat als beelden van bijvoorbeeld oorlog en klimaatrampen onderdeel van je dagelijkse routine worden, deze niet meer effectief zijn. Ik denk dat we dat allemaal wel herkennen.’

Het boek van Sontag komt uit 1977. Inmiddels is onze beeldconsumptie versneld, vertienvoudigd en onderdeel van een ‘aandachtseconomie’, waarin elke beeldmaker en - verspreider een deel van jouw schaarse belangstelling wil opeisen. Dat heeft vaak een averechts effect: ‘Ook in het geval van rampbeelden. Hoe vaker je ze ziet, hoe minder het je raakt. Als je voor de zoveelste keer een gletsjer uit elkaar ziet vallen denk je: oké, daar gaan we weer, whatever.’

De filmmaker wilde onderzoeken of het ook anders kan. ‘Ik vroeg me af: hoe kan ik die beelden weer urgent laten voelen?’

De beelden die Werkman voorschotelt, heeft hij zelf gemaakt. In februari 2024 vloog hij naar Tuvalu om zich te verdiepen in de problemen van het eiland. ‘Voor mij was de situatie op Tuvalu een van de meest tastbare voorbeelden van de wereldwijde klimaatcrisis. Vaak hebben we het idee dat klimaatverandering zich heel langzaam ontwikkelt, maar voor de Tuvaluanen is het een zorg voor het nú. De jonge mensen gaan zelf nog meemaken hoe hun thuisland in de zee verdwijnt.’

Ondanks dat Tuvalu nauwelijks bijdraagt aan de klimaatverandering, ondervindt het de zwaarste gevolgen. Zoute zeewaterindringing bemoeilijkt de landbouw en drinkwatervoorziening, terwijl steeds extremere stormen de infrastructuur vernietigen. De bevolking heeft weinig mogelijkheden om te verhuizen en dreigt hun thuis, cultuur en identiteit te verliezen.

Werkman: ‘Er komen per jaar zo’n 500 buitenlanders naar Tuvalu, allemaal bepakt met een camera. Toch zeggen de bewoners dat er eigenlijk heel weinig verdiepende verhalen over het eiland worden verteld. We zien alleen die snippets die ons niet meer raken. Het was echt mijn doel om niet in diezelfde mechanismen te vervallen.’

In eerste instantie doet de regisseur dat door beelden uit het dagelijkse leven van de eilandbewoners te tonen. We zien veel spelende kinderen, die zich voor een potje beachvolleybal niet laten tegenhouden door het meterhoge water. ‘Je kunt met een wat simpeler leven ook gelukkig zijn’, merkt een kijker op.

Maar dan keert het tij en breekt de noodsituatie uit. Werkmans reportage laat zien hoe het eiland krimpt door overstromingen en het water de bewoners om de oren slaat. Wegen zijn onbereikbaar en huizen niet meer veilig. De kijkers blijven gereserveerd. ‘Wat moeten we hiermee? We hebben hier in Nederland onze eigen problemen’, blijft het sentiment. En ja, ‘wij zitten zelf ook heel laag’.

In de laatste scènes vindt een échte confrontatie plaats: Werkman laat de Nederlanders en Tuvaluanen, via een FaceTime-verbinding, elkaar recht in de ogen kijken. Dat is even schrikken voor de Nederlanders. Nu worden zíj ineens bekeken. Een real time verbinding is het overigens niet. Logistiek te ingewikkeld, legt de regisseur. ‘Voor het experiment maakt het niet uit dat er geen daadwerkelijke live verbinding is. Zolang beide partijen er maar in geloven.'

‘Wat denk jij dat er omgaat in de hoofden van deze mensen, die de klimaatverandering bij ons zien gebeuren en zelf lekker thuis zitten?’, vraagt iemand vanuit het Tuvaluaanse front zich af. ‘Zouden ze met ons meeleven?’

‘Misschien moeten wij maar eens wat minder klagen’, klinkt het dan toch vanuit de andere kant.

Met Beelden uit Tuvalu wilde Dylan Werkman de toeschouwers en de getroffenen van de klimaatcrisis dichter bij elkaar te brengen. ‘Soms is een poging doen al genoeg. Ik wilde bewustwording creëren en de dynamiek tussen de kijker en de bekekene blootleggen. Ik denk wel dat dat geslaagd is.’

Werkelijk meeleven is lastig, weet ook de regisseur. ‘En wordt ons ook steeds lastiger gemaakt. Kijk maar naar de huidige politieke ontwikkelingen: klimaat- en ontwikkelingshulp worden ingeperkt omdat men vindt dat we ons meer met onszelf moeten bezighouden. Jezelf bekommeren om een ander zien we steeds meer als een luxe.’

Is de documentairemaker dan de uitverkoren verbinder? Werkman hoopt van wel. ‘Als filmmaker moet je filmplannen volschrijven over de impact die je gaat maken, maar je beseft ook wel dat je slechts een klein puzzelstukje bent. Dat je je ambities altijd een beetje moet temperen. Ik denk dat we steeds nieuwe ideeën nodig hebben om de gevolgen van klimaatverandering te communiceren. Ik hoop dat mijn concept weer iets nieuws heeft kunnen triggeren.’