Is topsport zonder grensoverschrijdend gedrag mogelijk?

Het is bijna onmogelijk Esther Pardijs te spreken en niet te beginnen over haar impactvolle documentaire TURN! uit 2019. In deze film onderzocht Pardijs de turnwereld, waar haar getalenteerde negenjarige zoon destijds in was beland.

Ze toonde het harde regime waaraan topsportkinderen zich moeten onderwerpen en de worstelingen en dilemma’s van hun ouders, iets waarbij ze zichzelf niet spaarde.

TURN! zorgde niet alleen bij kijkers voor tumult. Door de film werden onderzoeken gestart naar grensoverschrijdend gedrag in de sport- en de danswereld.

Pardijs: ‘Het komt natuurlijk niet allemaal door TURN!, maar de film kwam wel op het juiste moment en ik had de publieke opinie mee. Dat een trainer van de Turnbond in een interview bij de NOS aangaf dat hij naar aanleiding van de documentaire zijn excuses had gemaakt naar de vrouwen in zijn team, heeft erg geholpen. Toen zijn er meer verhalen naar buiten gekomen en startten er allerlei onderzoeken. Die verhalen blijven komen en veel onderzoeken lopen nog.’

Door het succes van TURN! kreeg Pardijs veel verzoeken voor een nieuwe documentaire over misstanden in de sportwereld. Pardijs: ‘Mij werd bijvoorbeeld gevraagd of ik iets over voetbal wilde maken, want daar zou ook veel mis zijn. Maar ik had TURN! niet kunnen maken als ik zelf niet zo diep in dat wereldje had gezeten. Bovendien wilde ik geen herhaling van zetten.’

Wat dan wel? Pardijs stuitte op een kranteninterview met Bettine Vriesekoop, die in de jaren ’80 en ’90 furore maakte als tafeltennisser van wereldniveau. Vriesekoop verbleef lang in China. Eerst voor het tafeltennis, maar van 2006 tot 2010 ook als correspondent voor NRC. Ze verdiepte zich in het Taoisme. In haar boek Chinese wijsheid in een balletje (2024) beschrijft Vriesekoop belangrijke lessen uit die oude Chinese filosofie om toe te passen op topsport.

Het boek inspireerde de regisseur: ‘Ik wist meteen dat ik er iets over wilde maken. Er wordt namelijk nog steeds veel over de misstanden in de topsport gesproken. Er zijn veel verhalen die nog steeds naar buiten komen, maar de stap naar de oplossing is te groot. Bettines verhaal biedt een begin om na te denken over hoe het dan wél moet.’

De regisseur zag de beelden van Het Spel van Tao direct voor zich. ‘Ik had heel erg zin om tafeltennis in een film te verwerken. Ik hou van het filmen van beweging. Het contrast tussen hard en zacht, licht en donker, snel en rustig. Ik hoorde meteen het ritme van het slaan en het balletje dat de tafel raakt. Ik had verder niet zo veel nodig, behalve Bettine. Dus ik heb haar gewoon gebeld en ze zei ja.’

Pardijs probeerde Vriesekoops gedachten te vangen op beeld. ‘Als zij zegt “De Chinezen hebben één tegenstander, Westerlingen hebben er twee want die vechten altijd tegen zichzelf”, dan zet ik haar op beeld tegenover zichzelf. Daarnaast vond ik het prettig dat we konden filmen met een van haar mannelijke pupillen, want de balans tussen mannelijk en vrouwelijk is een belangrijk onderwerp in de Tao, wat Bettine ook aanstipt in de film.’

Pardijs had lange interviews met de oud-tafeltenniskampioen. Er viel veel te vertellen over wat zij meemaakte. Maar het moest een korte film worden. ‘Veel mooie beelden haalden de film niet, want ik wilde echt een frisse, korte boodschap overbrengen, zonder te veel zwaarte. Bovendien wilde ik het heel graag in het ritme van het tafeltennissen vertellen, en dat hou je als kijker niet vol als het een uur duurt.’

Met Het Spel van Tao doet Pardijs een aanzet naar een topsportwereld zonder grensoverschrijdend gedrag. ‘Topsport is per definitie over je grenzen gaan. Anders kom je nooit hoger, verder of sneller. Grensoverschrijdend betekent niet “over je grenzen gaan”, maar dat het ten koste gaat van je mentale, fysieke of sociale gezondheid. Zodra iemand die grenzen overschrijdt, draagt dat niet bij aan jouw motivatie. Je zet niet meer dat stapje extra, het stimuleert je creativiteit niet en het je sloopt je lijf.’

Volgens de regisseur moeten er twee belangrijke veranderingen plaatsvinden in de topsport. Er zijn meer vrouwelijke trainers nodig, en minder focus op winnen en verliezen.

Pardijs: ‘In de topsport zijn bijna alle coaches mannen, zelfs bij vrouwenteams. Ik denk dat er met vrouwelijke trainers en coaches meer ruimte zou kunnen komen voor kwetsbaarheid. Natuurlijk is discipline en hard werken belangrijk, maar ruimte voor gevoelens is óók belangrijk. Als dat er nooit mag zijn, gaat het tegenwerken.’

‘Daarnaast hechten de Chinezen volgens Bettine minder aan winnen en verliezen, waardoor ze meer naar binnen zijn gericht en beter in balans zijn. Dat is uiteraard lastig, want natuurlijk ben je heel blij als je wint. Winnen zouden we bij wijze van gedachte-experiment misschien iets meer als bijproduct moeten beschouwen. Dat geeft meer rust.’

Pardijs ziet de lessen uit het Taoïsme uit de film niet alleen als een oplossing voor de topsport. Ook daarbuiten zijn de oude Chinese filosofieën toe te passen, zegt ze.

De regisseur zelf heeft er in ieder geval al veel aan. ‘Ik ga op een andere manier met prestatiedruk om. Als ik nu een script of filmplan schrijf, helpt het me om te denken: het hoeft geen Gouden Kalf te winnen. Dat doel ligt te ver weg en buiten mezelf, daar word ik niet creatiever van.’

‘Het is wat Bettine aan het einde van de film zegt: “De liefde voor je vak vooropzetten, lol hebben in wat je doet en daar helemaal in verdwijnen, dat is het belangrijkst. Dan kom je verder.”’