‘Ik ben dakloos, maar ik voel me verre van thuisloos’

‘Wat doe je zo ver van huis?’ is een vraag die de Amerikaanse schrijver en voormalig docent Engels Brian Foster vaak krijgt. Hij verblijft al zo’n twintig jaar in Nederland, wat voor hem helemaal niet ver van ‘huis’ voelt. Voor de documentaire Between Small Places schreef hij teksten over wat het concept ‘thuis’ voor hem betekent.

Regisseur Robin Alysha Clemens maakte in haar debuutdocumentaire van zijn teksten een lopend verhaal. Zo creëerden ze samen deze film, waarmee ze een breder beeld hopen te schetsen van het leven van dakloze personen. NPODoc.nl sprak Clemens en Foster in een koffiezaak naast de supermarkt waar de schrijver al jarenlang een daklozenkrant verkoopt.

Brian, waarom wilde je aan deze film meedoen?
Foster: ‘Ik vond het belangrijk om te doen omdat ik graag in contact kom met mensen. Ik spendeer niet graag mijn tijd met andere daklozen op straat, omdat sommigen zo geïsoleerd leven dat er geen ruimte is voor anderen. Daar ga ik me depressief en hopeloos door voelen.'

Heb je veel contact met mensen?
Foster: ‘Ik schrijf een column voor Z!, de Amsterdamse straatkrant, en verkoop deze krant bij de supermarkt. Daar kom ik in contact met mensen die gedag tegen me zeggen. Vaak zit ik met mijn kranten bij de ingang mensen te observeren en probeer ik niet op te vallen. Soms vang ik iemands blik en lachen we naar elkaar. Dat is dan een prettige verrassing. Misschien dat ik op die manier het negatieve stereotype dat mensen van daklozen hebben kan doorbreken.’

Robin, waarom wilde je een film maken over het ‘thuisgevoel’ waarin een dakloze man centraal staat?
Clemens: ‘Heel vaak als het over dakloosheid gaat dan gaat het over de perceptie van de niet-dakloze op wat ‘dakloos zijn’ betekent. Als het te veel over het levensverhaal van Brian was gegaan, dan wordt het heel snel een film over ‘Brian de dakloze’. Door het poëtisch te houden is er nog veel meer voor het publiek om te bevragen en uit te zoeken. De documentaire en Brian als persoon laten het grijze gebied en de ambiguïteit van dakloosheid zien.

Bij gestigmatiseerde onderwerpen zoals dakloosheid denken mensen vaak in uitersten. De een ziet de dakloze alleen maar als slachtoffer, terwijl de ander hem beschouwt als iemand die niet in de samenleving past. Dat kan komen door verslaving, psychische problemen of de persoonlijke keuze om ongebonden en vrij te leven. Ik geloof dat de waarheid soms ook ergens in het midden kan liggen.’

Draagt de beschouwende vertelvorm van de film bij aan dit idee?
Clemens: ‘Mensen willen vaak meteen weten waarom iemand dakloos is en hoe diegene op straat terecht kwam. Omdat wij ons zo vasthouden aan de pilaren van zekerheid en stabiliteit die een huis kan bieden, kunnen wij lastig inschatten hoe het is als iemand die pilaren niet heeft.'

'Als je weet dat iemand door externe omstandigheden dakloos is geworden, vind je diegene dan zieliger? Verdienen mensen die door hun eigen fouten of handelingen dakloos worden minder empathie? Op die manier weeg je de empathie die je voor dakloze mensen voelt af tegen de informatie die je over ze hebt. Brian vertelt in de film op poëtische wijze over zijn leven en ideeën, maar geeft geen antwoorden op deze directe persoonlijke vragen. Juist daarom is hij het perfecte voorbeeld voor dit verhaal.’

Wat betekent het ‘thuisgevoel’ voor jullie?
Foster: ‘Als je aan me vraagt waar ik me het meeste thuis voel is de plek die als eerste in me opkomt een nationaal park in North Carolina waar mijn moeders familie vandaan komt. Voordat daar een nationaal park was, woonde er generaties van haar familie, dus daar heb ik een geschiedenis.

Mijn ‘thuisgevoel’ draait vooral om de mensen die er zijn of de herinneringen die ik aan een plek heb, niet zozeer om de locatie. Maar ik voel me écht het meest thuis op een plek als ik vrijheid ervaar: als ik me vrijuit kan bewegen en de mogelijkheid heb om een plek te verlaten wanneer ik zou willen.’

Clemens: ‘Bij een ‘thuisgevoel’ denk ik meteen aan de woongroep waar ik al acht jaar woon, maar het gaat inderdaad niet altijd om een vast dak boven je hoofd hebben. Het gaat voor mij vooral over het vinden of bouwen van een gevoel van gemeenschap. En dat kan overal terugkomen: ik kan heel makkelijk in een andere of nieuwe wereld stappen, mensen leren kennen en ook daarin een thuisgevoel of gemeenschap zoeken. De projecten die ik doe zijn daar vaak een goed voorbeeld van.’

Wat is het verschil tussen dakloos en thuisloos zijn?
Clemens: ‘Kijk, dakloos ben je natuurlijk als je letterlijk geen dak boven je hoofd hebt. Maar er zijn ook genoeg mensen die wel een dak boven hun hoofd hebben, maar zich niet thuis voelen. Het gaat erom dat je een fijne plek hebt waar je je veilig en vertrouwd voelt. Waar je je terug kan trekken, jezelf kan zijn. Daarin is je eigen interpretatie van het thuisgevoel leidend.'

'Daar gaat deze documentaire ook over. Het gaat meer om wat het thuisgevoel allemaal voor iemand kan betekenen. En niet over onze vooraf bepaalde ideeën over dakloosheid. Er is een groot verschil tussen dakloos en thuisloos zijn.’

Foster vult aan: ‘Dat klopt. In feite ben ik dakloos, maar ik ben verre van thuisloos. Ik ben geen slachtoffer van mijn omgeving, maar juist meer dan alleen ‘een dakloze’.’

Wat hopen jullie mensen mee te geven met de documentaire?
Clemens: ‘Ik wil niet gaan pretenderen dat wat ik maak altijd een soort grote maatschappelijke impact heeft maar ik vind het wel belangrijk als het een gesprek op gang kan brengen. Ik hoop dat mensen gaan nadenken over hun eigen thuisgevoel en zich meer kunnen relateren aan iemand als Brian. Of dat iemand na het kijken denkt: oké, ik koop dat straatkrantje en vraag even hoe het met de verkoper gaat. Zulke kleine momenten kunnen veel voor iemand betekenen.’