‘Geen kinderen krijgen is net zo levensbepalend als ze wel krijgen’

In Het nest komen drie verschillende perspectieven op moederschap samen in één familie. Waar de moeder van filmmaker Engel Stam bewust koos voor éénouderschap, snakt haar zus naar een traditioneel gezinsleven. Stam voelt zelf juist weerstand bij het idee van kinderen krijgen. Niet omdat het een kind grootbrengen haar tegenstaat, maar vooral omdat ze zich niet wil conformeren aan het ideaalbeeld van het moederschap.

Geen kinderen krijgen is niet zeldzaam. Zo’n twintig procent van de Nederlandse vrouwen wordt, door verschillende oorzaken, geen moeder. Over deze groep vrouwen schreef Liesbeth Smit (1974) in 2019 het boek Echte vrouwen krijgen een kind. Hoe ga je om met (impliciete) verwachtingen van jezelf en je omgeving? Waarom vinden we het moederschap zo vanzelfsprekend? En hoe kun je als vrouw zonder kinderen een rijk leven leiden?

Liesbeth Smit is schrijver, journalist en trainer. In 2017 debuteerde ze met Ik moet nog even kijken of ik kan. De stille revolutie van de introverte mens. Op dit moment werkt ze aan Aan ons is niets meer te zien, een boek over haar persoonlijke zoektocht naar een verloren Surinaamse afkomst, te verschijnen in 2025.

Wat waren je eerste indrukken bij het kijken van Het nest?

Smit: ‘Mijn eerste gedachte was: wat fijn dat dat er steeds meer vrouwen zijn die het gesprek over dit onderwerp in de publieke ruimte aangaan. Alle verhalen over het niet hebben van kinderen moeten er zijn. Het geluid van de regisseur is heel belangrijk voor jonge vrouwen die geen kinderwens hebben. Door deze film krijgt die groep een gezicht en is het minder spannend om je verhaal te delen.

Ik dacht in eerste instantie over Engel: je bent wel vroeg met uitspreken dat je geen moeder wilt worden, je mag best ruimte geven aan de dingen die nog gaan gebeuren. Anderzijds snap ik dat zo’n opmerking heel irritant is als je het écht niet wilt.

Bovendien kan het duidelijke uitspreken haar nu al veel vrijheid geven. Hierdoor kun je de rest van je leven beter inrichten op het niet krijgen van kinderen, in plaats van daar pas na je biologische vruchtbaarheid beslissingen over te nemen.’

De regisseur zegt in de voice-over ‘De wereld heeft een plan met mij’ en ‘Ik voel aan alles dat dit iets is wat ik wel zou moeten willen’. Hoe kijk jij daar tegenaan?

‘Je zou verwachten dat we in deze tijd, na alle feministische golven, de vrije keuze hebben. De verwachtingen vanuit de maatschappij rondom moederschap zijn echter diepgewortelder dan dat. Dat plan, waar Engel aan refereert en waarmee ze bedoelt dat vrouwen in principe kinderen zouden moeten krijgen, zou elke vrouw heel snel mogen horen. Alleen dan kun je je tot dat plan verhouden en goed geïnformeerde beslissingen nemen.

De maatschappij die van Engel en alle andere vrouwen verwacht dat ze moeder (willen) worden, ziet niet-moeder worden als falen en anders als tenminste een groot risico op spijt. Je wordt aan alle kanten bang gemaakt voor eenzaamheid, verdriet, rouw en het nooit kennen van onvoorwaardelijke liefde. Het idee is: begin nou maar aan kinderen, anders dan mis je de boot en dat kinderloze leven moet je niet willen. Terwijl er weinig aandacht is voor hoe zo’n leven eruit kan zien.’

De regisseur doet grondig zelfonderzoek in de documentaire. Hoe belangrijk is dat?

‘Dat is superbelangrijk. Iedereen zou, wel of geen kinderwens, moeten doen wat Engel doet. Dus: goed nagaan of je die kinderwens hebt, waar het vandaan komt en wat je verwachtingen zijn.

We zien in de documentaire dat Engel een brief schrijft aan haar kind ongeboren kind, die er misschien niet gaat komen. Dit is een veelvoorkomende therapievorm. Het wordt ingezet bij vrouwen die twijfelen aan hun kinderwens, maar ook bij mensen wiens kinderwens niet in vervulling gaat.

Wat Engel betreft denk ik dat zij de brief vooral aan zichzelf schrijft, om onder woorden te brengen waarom ze geen moeder wil worden. Ik vond dat heel sterk.

Vrouwen die geen kinderen willen denken daar vaak bijzonder goed over na. Dat zag ik ook terug in Het nest. Op een heel weloverwogen manier zegt Engel in haar brief: “Ik wil mijn leven niet voor jou opgeven, ik wil voor mezelf leven.” Dat kun je uitleggen als egoïsme, maar ik zie het als een liefdevolle daad naar het ongeboren kind.’

Zou het dan helpen om de gesprekken die Engel heeft met haar moeder en zus over het moederschap en gezinsstructuren, als maatschappij ook te voeren?

‘Die vrij dicht getikte verwachtingen voor vrouwen rondom het moederschap zijn best beklemmend, zowel voor vrouwen met als zonder kinderen. Het zou heel erg helpen om het gesprek te openen zodat vragen rondom dit onderwerp genormaliseerd worden.

Het is belangrijk dat er in het publieke debat ruimte ontstaat om dat te onderzoeken en uit te spreken, zodat een jonge vrouw als Engel zich niet hoeft te verklaren.

In mijn boek schreef ik: “Geen kinderen krijgen is net zo levensbepalend als ze wel krijgen.” Als we er op die gelijkwaardige manier naar kijken, ontstaat er een zee aan mogelijkheden. Ieder perspectief zorgt voor meer begrip rondom dit onderwerp. Zo kunnen we veel zachter worden over het niet krijgen van kinderen. En daarmee eigenlijk voor vrouwen in het algemeen.’

De feestdagen komen eraan. Heb jij tips voor mensen die te maken krijgen met ongewenste vragen over niet-moederschap tijdens het kerstdiner?

‘Formuleer voor jezelf een zin die de vraag neutraliseert en zorgt dat het lastiger is om verder te vragen.

Als iemand vraagt: “Wil of heb je kinderen?”, is mijn favoriete antwoord: “Nog niet”. Dit antwoord is open en je begrenst de vraagsteller. Je kunt ook zeggen: “Ik wil het er best een keer uitgebreider over hebben, maar niet nu.” Zo geef je de vraag terug aan de vraagsteller en ben je niet ineens tien minuten aan het vertellen over iets heel persoonlijks wat een ander eigenlijk niet aangaat.

En denk aan al die vrouwen die deze ongewenste vragen soms ook krijgen. Voel je niet alleen. Zo’n twintig procent van de Nederlandse vrouwen krijgt geen kinderen, dat is echt een grote groep!’

Als je dit gesprek wilt voeren met een niet-moeder in je omgeving omdat je oprecht interesse hebt, hoe pak je dat dan wél aan?

‘Je kunt best vragen stellen, maar doe dat wel in een veilige context. Ga niet midden in een groep iemand overvallen met allerlei vragen of aannames. Dat is heel invasief en het overkomt vrouwen zonder kinderen of vrouwen die nog twijfelen dus echt.

Als je erover begint, dan doe je dat één op één en op een rustige toon. Je kunt het gesprek bijvoorbeeld zo beginnen: “Ik vraag dit uit interesse, maar hoe is het voor jou op dit moment om geen kinderen te hebben? Als je er niet over wil praten is dat oké, dan praten we over iets anders.”

Het kan ook dat iemand blij is met je vraag, maar houd er rekening mee dat er zelden een simpel antwoord is. Zorg dus dat je de tijd neemt voor het gesprek dat volgt.’