Door een televisiereportage raakte de Oekraïense regisseur Mariia Ponomarova gefascineerd door de 'Nice Ladies': een cheerleaderteam met vrouwen van middelbare leeftijd uit haar thuisland. Ze benaderde de vrouwen voor een documentaire. Door de Russische invasie in Oekraïne werd de film compleet anders dan Ponomarova voor ogen had.
NPO Doc spreekt met de regisseur over de documentaire.
Mariia Ponomarova volgde haar masteropleiding aan de Filmacademie in Amsterdam en woont inmiddels bijna tien jaar in Nederland. Ze ontdekte de Nice Ladies in 2018 via de social mediakanalen van de Oekraïense publieke omroep.
‘Het ging er vaak alleen over dat ze het cheerleading team met de oudste leden in Oekraïne zijn. Ik vond het ongelooflijk dat niemand zag hoe interessant deze vrouwen waren voor een documentaire.’
In de periode dat Ponomarova startte met draaien, begon ze zich ook steeds meer te identificeren als feminist. ‘Ik merkte dat ik het gebrek aan verhalen over actieve Oekraïense oudere vrouwen echt een probleem vond,’ vertelt ze.
‘Hier in Nederland zie ik hoe vrouwen op leeftijd kansen krijgen om mee te doen in de samenleving. Het is pijnlijk dat oudere vrouwen in Oekraïne iets ongewoons voor hun leeftijd moeten doen om opgemerkt te worden. Ik bedoel, ze zijn niet aan het tuinieren of traditioneel aan het volksdansen. Ze doen niet wat er van hen verwacht wordt door de maatschappij en hun omgeving.’
De regisseur wilde met de film laten zien hoe vrouwen op leeftijd voor zichzelf kunnen kiezen. Dat is niet altijd evident geweest na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.
Ponomarova: ‘Oekraïne werd na de Sovjet-Unie op economisch gebied een ontwikkelingsland. Er was weinig ruimte voor vrouwen om aan zelfontwikkeling te doen. De prioriteiten waren vooral: overleven, voor je gezin zorgen en doen wat er van je verwacht wordt. Met Nice Ladies wilde ik laten zien dat je kunt kiezen, maar ook dat dat veel wilskracht vereist.’
Interview gaat verder onder de afbeelding.
Still uit Nice Ladies
‘In het Oekraïne van net na de Sovjet-Unie was er weinig ruimte voor vrouwen om aan zelfontwikkeling te doen.'
Alles veranderde op 24 februari 2022, toen de grootschalige Russische invasie in Oekraïne begon. De mooie plannen voor een feministische documentaire moesten gewijzigd worden.
Ponomarova: ‘De eerste paar dagen was ik in shock over de invasie. Ik dacht geen seconde na over de film. Ik wilde weten hoe het met mijn dierbaren ging. Mijn familie en mijn Oekraïense filmcrew, maar ook mijn hoofdpersonen.’
De regisseur hield vooral contact met Sveta, een van de teamleden die de filmmaker al voor ogen had als kernpersonage. Sveta werkte als hoofd van de studententelevisie aan de Kharkiv University of Radio Electronics. Voor het cheerteam vervulde ze de rol van communicatiemanager. Al snel bleek dat zij met haar man, twee dochters en kleinzoon Kharkiv wilde ontvluchten.
Ponomarova was haar enige contact buiten Oekraïne: Sveta vroeg de regisseur om hulp. ‘Het ging allemaal heel snel. Ineens moest ik binnen 24 uur bij de Pools-Oekraïense grens zijn om Sveta en haar familie op te halen.’ Tijdens dit proces, waarbij de filmmaker het gezin zelfs even in huis nam, bleef ze filmen: ‘Ik voelde dat er door de invasie een grote transformatie gaande was. Dat wilde ik vastleggen.’
Interview gaat verder onder de afbeelding.
Still uit 'Nice Ladies'
‘Ik voelde dat er een grote transformatie gaande was. Dat wilde ik vastleggen.’
En zo dreigde Nice Ladies van een documentaire over een eigengereid cheerteam te veranderen naar een film van een gezin op de vlucht voor oorlog. Daar wilde Ponomarova niet aan toegeven. ‘De film heet Nice Ladies, niet Sveta and the Nice Ladies. Maar ik was wel continu met haar en haar gezin, omdat ze nu eenmaal in Nederland waren. Ik werd enorm uitgedaagd: waar gaat de film over, nu, in deze omstandigheden?’
'Als ik was gestopt met filmen, had ik het gevoel gehad dat ik de Russen iets cadeau had gedaan.'
Hoewel de regisseur niet precies wist welke kant ze op moest met de film na de start van de volledige invasie van 2022, was het plan altijd: blijven filmen.
‘Tussen februari en eind april 2022, ook de periode waarin Sveta hier kwam en zich probeerde aan te passen aan haar nieuwe land, was het: proberen vol te houden en de situatie aanvoelen. Maar stoppen? Nee. Als ik was gestopt, had ik het gevoel gehad dat ik de Russen iets cadeau had gedaan. Ze nemen ons al zoveel af. Wij Oekraïense makers moeten onze verhalen blijven vertellen.’
De filmmaker ziet haar eigen Oekraïense identiteit als essentieel onderdeel van de film. Ze legt uit: ‘Toen ik opgroeide, kwamen veel filmmakers vanuit het buitenland, met name het Westen en Rusland, naar Oekraïne om films over ons te maken. Daar wil ik mee breken.’
'Met mijn fysieke aanwezigheid in de film wil ik laten zien dat ik Sveta niet alleen observeerde, maar dat ik daadwerkelijk bij haar betrokken ben.
Ponomarova was zelf altijd al licht aanwezig in de film, maar door de vlucht van Sveta naar Nederland was de regisseur genoodzaakt zich nog kwetsbaarder op te stellen.
Ze vertelt: ‘Als ik zou doen alsof Sveta op magische wijze zelf in Nederland was verschenen, zou dat een heel ander verhaal zijn. Dat soort films maak ik niet, ik wilde zo transparant mogelijk zijn over mijn perspectief. Met mijn fysieke aanwezigheid wil ik laten zien dat ik haar niet alleen observeerde, maar dat ik daadwerkelijk bij haar betrokken ben. Door de oorlog ben ik ben samen met Sveta door veel pijn gegaan.’
De vrouwen uit het cheerleading team bleven tijdens de oorlog met elkaar in contact. Ze werden ook deels met elkaar herenigd tijdens het Europees kampioenschap in Letland, in de zomer van 2022.
Niet zonder grote emoties, conflicten en ingewikkelde gesprekken. Want: mag je klagen als je naar het veilige West-Europa bent gevlucht? Of is dat voorbehouden aan de mensen die bijna dagelijks bombardementen meemaken?
Deze vragen rondom overlevingsschuld vond Ponomarova belangrijk om te laten zien Ze legt uit: ‘Mensen die dit soort gevoelens hebben, schamen zich er vaak voor. Zo ook Sveta. Dat gevoel aan buitenstaanders uitleggen heeft meestal geen zin. Die zullen zeggen dat je je niet schuldig hoeft te voelen. Maar je kunt je ook niet richten tot je landgenoten die zijn achtergebleven in oorlogsgebied, want die zeggen: “je moet dankbaar zijn dat je veilig bent, niet zo zeuren”.’
Deze houding is ook terug te zien in de gesprekken tussen de vrouwen. Toch vindt de regisseur dat het onderwerp bespreekbaar moet blijven. ‘We moeten stoppen met die gevoelens ontkennen. Alleen zo kunnen we er met elkaar over praten.’
'We moeten stoppen met de gevoelens van overlevingsschuld ontkennen. Alleen zo kunnen we er met elkaar over praten.’
Ponomarova kon heel dichtbij komen tijdens de heftige gesprekken en emotionele momenten tussen de vriendinnen. ‘In het Westen heerst een beeld van een altijd krachtig Oekraïne, dat niet zwak is en niet opgeeft. Alsof we nooit kwetsbaarheden ervaren. Het is ook een kracht om niet altijd moedig en sterk te zijn. Daarom vind ik het bijzonder dat ik hun kwetsbaarheid mocht filmen. Het staat voor iets groters.’
Daarnaast wilde Ponomarova vanuit Sveta’s perspectief de pijn laten zien van het niet langer onderdeel uitmaken van het geheel. ‘Je ziet Sveta’s gevoelens op haar gezicht terwijl ze naar het optreden van de andere vrouwen kijkt. Het gaat over een deel van jezelf verliezen. Ik wil dat de kijkers dat samen met haar ervaren.’
'Het is ook een kracht om niet altijd moedig en sterk te zijn.'
Door de aanhoudende grootschalige oorlog vindt Ponomarova het moeilijk te zeggen hoe het nu met de vrouwen gaat. Het kan immers ieder moment veranderen.
Toch sluit ze hoopvol af. De vrouwen hebben nog steeds contact en blijven trainen. ‘Ze bereiden zich voor op de Nationale Kampioenschappen in Lviv en willen deze zomer naar het Europees Kampioenschap in Duitsland.’ Ponomarova hoopt dat veel mensen de film zullen zien en het team willen steunen. Ze besluit: ‘Niets wordt ooit meer hetzelfde, maar ze houden hoe dan ook vast aan de kracht om door te gaan.’