'Geloof in verandering is op zichzelf al een daad van verzet'

Fredrik Gertten (Push, Bikes vs Cars) wordt liever niet omschreven als een filmmaker die sociaal onrecht aankaart, laat staan als ‘activistisch’.

Gertten: ‘Dat klinkt zó saai. En ik hou niet van labels. Ik probeer films te maken die mijzelf helpen te begrijpen hoe onze samenleving werkt. Mijn films zijn een persoonlijke zoektocht naar antwoorden op hele simpele vragen.’

Documentaires als aanjager om in actie te komen
Activistische filmmaker of niet, Fredrik Gertten weet met Breaking Social wel degelijk hoe hij mensen in beweging moet brengen. ‘Veel mensen zeggen na het zien van de film tegen mij: “Oké, misschien moet ik zelf ook in actie komen.” Documentaires zijn erg goed in het prikkelen van de geest en nieuwsgierigheid. Je leert dingen die je nog niet wist of dingen waarvan je niet eens wist dat je er iets over wilde weten. Een documentaire maken duurt vaak jaren en verschilt daarin van de traditionele nieuwsjournalistiek. Documentaires zijn daardoor in zekere zin tijdlozer dan het gewone nieuws en dat vind ik heel mooi eraan.’

In zijn nieuwste documentaire Breaking Social zet de Zweedse Gertten vraagtekens bij het construct van ons ‘sociale contract’: hard werken, belasting betalen, je aan de regels houden. ‘We doen allemaal wat ons verteld wordt en voeden onze kinderen ook zo op. Maar zelfs dán voelt het nog of je het niet goed doet. Als je naar je werk gaat, raak je gefrustreerd omdat je vaststaat in het verkeer. Als je huur omhoog gaat, ervaar je stress omdat je salaris niet meestijgt.’

Tekst gaat door onder afbeelding

Respect voor planeet en mensenrechten is een voorwaarde voor elk politiek systeem
De kloof tussen arm en rijk blijft volgens Gertten in stand door het huidige kapitalistische systeem. Hij verwijst naar cijfers die Oxfam Novib presenteerde. ‘Sinds de coronapandemie van 2020 ging twee derde van de geproduceerde welvaart naar de rijkste één procent. We leven momenteel in een extreme tijd en dat vond ik wel een film waard.’

De filmmaker wil de problematiek rondom dit ‘sociaal contract’ niet alleen laten zien, maar ook het gesprek erover veranderen. ‘Experts zullen altijd zeggen dat het kapitalistisch systeem erg ingewikkeld is. En dat het te veel regels heeft, maar ik probeer met mijn film te laten zien dat dat wel meevalt.’

In tegendeel, volgens Gertten hebben we juist méér regels nodig: ‘Om een voorbeeld te noemen: verplicht grootverdieners belasting te betalen in hun eigen land in plaats van zich te verplaatsen naar belastingparadijzen. Burgers hebben die niet. Respect voor planeet en mensenrechten zouden voorwaarden moeten zijn voor elk politiek construct, ook voor kapitalisme.’

Tekst gaat door onder afbeelding

Survival of the friendliest
De Nederlandse schrijver Rutger Bregman (van o.a. de bestseller De meeste mensen deugen, 2019) heeft in Breaking Social een belangrijke rol als charismatische verteller. Gertten kende Bregman van zijn speech tijdens het World Economic Forum in Davos. Een video daarvan ging in 2019 viral.

Gertten: ‘Rutger is een geweldige verhalenverteller. Hij kan onderzoek van anderen heel bevlogen overbrengen. Ik zoek voor mijn films altijd mensen die niet alleen met woorden iets zeggen, maar ook met emoties.'

'En dat is precies wat Rutger doet met zijn persoonlijke en filosofische beschouwingen. Zoals zijn uitleg dat we zelf kunnen beslissen of we een goed of een slecht mens willen zijn. Ook bespreekt hij de interessante theorie dat survival of the fittest eigenlijk survival of the friendliest zou moeten zijn. Ik vind het een heel interessant gegeven dat we een kracht in ons hebben om met elkaar iets goeds te doen.’

Tekst gaat door onder afbeelding

De kracht van sterke verhalenvertellers en onderzoeksjournalistiek
Gertten besteedt veel researchtijd aan het vinden van deze verhalenvertellers. Zo ontdekte hij ook de Amerikaanse schrijver en onderzoeksjournalist Sarah Chayes (van onder andere On Corruption in America: What Is at Stake, 2021), een andere belangrijke spreker in de documentaire. ‘Sarah Chayes is interessant omdat zij vooral onderzoek doet naar de onderliggende structuren van corruptie. Structuren die je vaak wereldwijd kan terugzien, ook in Amerika en Europa.’

Chayes schreef The Punishment of Virtue: Inside Afghanistan After the Taliban (2006) nadat zij jarenlang doorbracht in Afghanistan. Chayes rapporteerde aan de NAVO dat als je de Taliban de kop in wil drukken, je eerst corruptie moet bestrijden. ‘Gewone burgers worden door corrupte systemen buiten spel gezet. Dat gebeurt niet alleen in landen waar volkeren worden onderdrukt, zoals Nigeria.’

De filmmaker gebruikt de term kleptocratie, van het Griekse klepto (stelen) en kratein (regeren), een bestuursvorm waarin de staat machtsmiddelen misbruikt voor eigen gewin: ‘Denk aan het vinden van mazen in de wet en het wegsluizen van belasting met behulp van advocaten.’

Tekst gaat door onder afbeelding

Documentaires zijn een vorm om vrijheid van meningsuiting te benutten
Fredrik Gertten is zelf niet bang om in de problemen te komen door misstanden aan te kaarten. ‘Ik maak al jaren dit soort films. Voor mijn documentaire Bananas!* (2009) waarin de gezondheidsrisico’s van gebruikte pesticiden in de fruitteelt aan bod komen, werd ik aangeklaagd door Dole Food Company voor smaad. Als reactie daarop maakte ik Big Boys Gone Bananas!* (2012), waarin ik mijn strijd met Dole vastlegde.

We moeten niet vergeten dat vrijheid van meningsuiting een mensenrecht is en persvrijheid in onze (red: Zweedse en Nederlandse) grondwet staat. Deze rechten moeten we benutten. Als we er geen gebruik van maken, verzwakt dat onze democratie.’

Ondanks de zware thema’s in Breaking Social eindigt de documentaire toch hoopvol. En volgens Fredrik Gertten is dat maar goed ook: ‘We hebben hoop nodig. De cinematografie van deze film is gedaan door de Braziliaanse Janice d'Avila en haar werk draagt deze boodschap ook. Door haar camera laat ze de gezichten zien van de mensen die terugvechten, met trots, met vreugde. Dat geeft kracht en inspireert. Geloven dat verandering mogelijk is, is op zichzelf al een daad van verzet.’