Hoe gaan makers om met de kwetsbare positie van personages in films?

Traumapsycholoog Maria van Lieverloo begeleidt al ruim dertig jaar documentaire-crews. Elk maakproces begint volgens haar met het besef dat personages niet zielig zijn. ‘Personages hebben vaak iets heftigs meegemaakt, wat wordt vastgelegd en herbeleefd. Ze zullen het daarom spannend vinden om mee te doen aan een documentaire, maar het is en blijft een eigen beslissing. De crew hoeft ze niet met fluwelen handschoenen aan te pakken.’

Daarnaast is het volgens Van Lieverloo belangrijk om het gevoel van machteloosheid bij personages te vermijden. ‘Deze mensen hebben soms al eerder machteloos moeten toekijken. Dat willen ze nooit meer. Het werkt dan niet als een regisseur een te dominante rol pakt.’

Van Lieverloo adviseert dan ook om de documentaire-crew voor de start van het maakproces goed voor te bereiden. De crew moet zich kunnen inleven in het personage. Dit kan door voorafgaand aan het filmproces een therapiesessie te doen met de betrokkenen. Deze sessie is vooral bedoeld om inzicht te geven in de leefwereld van een persoon met een trauma en hoe daarmee om te gaan.

Een plan voor de crew
Vóór het maken van de film ‘Jason’ (2021) werd een plan gemaakt zodat de crew goed voorbereid het maakproces in ging. Als producer was Willemijn Cerutti nauw betrokken bij het maken van de documentaire ‘Jason’: een portret van Jason Bughwandass die traumatherapie ondergaat. De film is het derde en laatste deel van Maasja Ooms’ trilogie over de falende Nederlandse jeugdzorg. ‘Het plan dat we maakten was vooral gefocust op situaties waarin vermoed werd dat het niet goed ging met Jason. Iets wat zomaar kon gebeuren’, vertelt Cerutti.

Tekst gaat verder na de afbeelding.

Een samenwerking
In de documentaire ‘Wij praten niet’ (2022) van Marjolein Busstra vertellen vier jongeren tijdens therapiesessies hoe zij verstrikt raakten in een complex netwerk van seksueel geweld en uitbuiting. Het maakproces zelf nam voor regisseur Busstra twaalf maanden in beslag, maar daar ging een soortgelijke periode aan vooraf.

‘Ik was een jaar lang veel te vinden bij zorginstanties waar ik de jongeren ontmoette en een vertrouwensband met ze opbouwde. We maakten af en toe een praatje. Pas veel later heb ik vier van hen benaderd voor mijn film. Ik zei toen niet: ik wil een documentaire over jou maken, maar ik noemde het een samenwerking. Dat woord gaf hen controle, vertrouwen en veiligheid.'

Busstra volgde in haar omgang met de jongeren het voorbeeld van hun therapeuten. ‘Ik legde vooral niet te veel druk. Wanneer ik met de camera klaar zat bij een therapiesessie en één van hen plots niet kwam opdagen, accepteerde ik dat. Deze jongeren hebben veel meegemaakt en iemand is zwaar over hun grenzen heen gegaan. Het laatste wat ik wilde, was weer over een grens gaan. Ik denk dat het heel belangrijk voor ze was dat zij het op hun eigen tempo konden doen. Anders zouden ze ook niet willen meewerken.’

Je bent in eerste plaats een mens 
Een band opbouwen en een pure interesse hebben in iemand is inderdaad belangrijk volgens Van Lieverloo. ‘Ik noem dat liefdevol benieuwd zijn naar de binnenkant van iemand. Praat met elkaar van mens tot mens, van hart tot hart, niet van maker tot personage. Natuurlijk ben je bezig als professional: met het maken van een documentaire. Maar voor de personages uit je film ben je in eerste plaats een mens.’

‘Het moet veilig en vertrouwd voelen. Dat lukt alleen als je je openstelt vanuit pure interesse naar iemands verhaal. Dat is goed voor je documentaire en ook voor je personages. Een valkuil voor makers is het vervallen in de rol van de therapeut. Je moet het niet proberen op te lossen, je moet alleen een weergave geven.’

Tekst gaat verder na de afbeelding.

Niet alleen voorafgaand, maar ook tijdens het maakproces is het voor makers mogelijk om steun te zoeken.

Tijdens het filmproces rond ‘Jason’ adviseerden de begeleiders van Jason de documentaire-crew en konden ze veel steun halen uit stichting Het Vergeten Kind. Al denkt Cerutti dat de vriendschap tussen haar, Ooms en Jason de grootste rol heeft gespeeld in het kunnen maken van deze kwetsbare film. ‘Vanaf de eerste ontmoeting met Jason ontstond er een band. Het was belangrijk dat hij zich veilig voelde tijdens het filmproces. Hij vond zelfs dat wij te veel rekening met hem hielden tijdens het filmen. Wij stelden hem vragen over ethiek en kwetsbaarheid, om zeker te weten dat het goed zat. Hij vond dat soms wat overdreven.’

Toch vonden Ooms en Cerutti hun hoofdpersoon eerst te kwetsbaar om een documentaire mee te maken. Pas maanden later, wanneer Jason therapie aangeboden krijgt en het toekomstperspectief heeft weer te gaan studeren, besluiten ze de samenwerking aan te gaan. ‘Jason wilde heel graag zijn verhaal vertellen’, aldus Cerutti. ‘Hij realiseerde zich dat hij dan moest vertellen wat hem is overkomen. Dat was een heel kwetsbaar gegeven. Maar Jason had het gevoel dat deze film er moest komen als hij iets wilde veranderen aan de Nederlandse jeugdzorg.’

‘Ooms, de begeleiders van Jason en ik waren unaniem: deze film mocht niet nadelig zijn voor Jason. Dat was een voorwaarde. Een documentaire mag de heling van het personage nooit in de weg zitten. Zou dat ergens in het maakproces wel zo zijn, dan mochten we de documentaire van omroep VPRO terugtrekken en ging de uitzending niet door. Zelfs als dat een dag voor uitzending zou zijn. Ook zij begrepen het niveau van kwetsbaarheid bij deze film ontzettend goed.’

Tekst gaat verder na de afbeelding.

Personages onherkenbaar maken
Waar Jason herkenbaar in beeld werd gebracht, kiezen makers tegenwoordig geregeld voor een andere vorm. Marjolein Busstra maakte bij haar documentaire ‘Wij praten niet’ de keuze haar personages onherkenbaar in beeld te brengen. Daarmee beschermde zij hen in zekere zin.

‘Een aantal van de jongeren was op het moment van filmen minderjarig’, vertelt Busstra. ‘Ik maakte me zorgen over hun veiligheid als ze herkenbaar in beeld zouden zijn. Als je zo jong bent, kun je moeilijker de consequenties overzien wat er gebeurt als je herkenbaar in beeld bent.’ Tijdens de therapiesessies in de film wordt daarom gefilmd over de schouders van de jongeren, zodat de gezichten niet te zien zijn. Daarbij dragen ze pruiken en gekleurde lenzen voor close-up beelden van ogen en spraken stemacteurs de anekdotes van de jongeren in.

In de documentaire ‘Moeders’ (2022) heeft filmmaakster Nirit Peled juist het omgekeerde gedaan. In de film vertellen vier moeders hoe hun zoon in crimineel vaarwater terechtkwam en op de Top400-lijst van de gemeente Amsterdam werd gezet. Om de identiteit van de moeders te beschermen liet Peled actrices de interviews met de moeders lipsyncen. De moeders zijn niet te zien, maar hun stem is juist wel te horen.

Tekst gaat verder na de afbeelding.

En dan is je film af. Hoe ga je verder? Van Lieverloo adviseert om na het maakproces een evaluatiemoment te creëren tussen maker(s) en personage(s). ‘Je checkt bij de personages van je film of zij jou nog nodig hebben. Je vraagt wat het maakproces met hen deed en hoe het uiteindelijke eindproduct bij hen valt. Je laat het bij de personages of nazorg in de vorm van contact houden nodig is.’

Het kwetsbaarste moment
Na de première van de documentaires, volgens Cerutti ‘het kwetsbaarste moment van het hele filmproces’, hebben zowel Cerutti als Busstra nog contact met de personages. ‘Ik hou de jongeren op de hoogte van vertoningen en af en toe gaan we samen wat eten of drinken en praten we bij’, vertelt Busstra.

Ondanks de kwetsbaarheid rondom de film, waren de jongeren aanwezig bij de première van de film. In de documentaire waren ze onherkenbaar, maar in de zaal zouden ze opvallen omdat ze de jongst aanwezigen waren. Daarom vroeg Busstra ook een aantal stagiaires van haar producent Halal naar de première te komen. Zij konden zich mengen met de hoofdpersonages. ‘De jongeren zijn enorm trots op de documentaire. Het meedoen heeft ze goed gedaan omdat ze hun verhaal in alle facetten hebben kunnen vertellen. Ze hebben nu het gevoel dat hun verhaal de moeite waard is om naar te luisteren.’

Van producer naar vriend
De première van ‘Jason’ had veel impact. De documentaire kreeg veel reacties en heeft ook binnen de jeugdzorg stof doen opwaaien. ‘Jason is door de documentaire woordvoerder als het gaat over de falende Nederlandse jeugdzorg en wordt gevraagd voor haast iedere talkshow’, vertelt Cerutti. ‘Soms heeft hij nog dieptepunten, maar hij weet heel goed hoe hij dat moet reguleren. Momenteel woont hij bij een bevriend pleeggezin in mijn buurt. Hij loopt vaak langs. Soms eten we samen een frietje. Ik ben nu niet meer de producer, maar een vriend.’

Het is niet per se goed of fout om bevriend te worden met je personages volgens Van Lieverloo. Zolang het maar natuurlijk ontstaat. Het moet niet van tevoren een doel zijn. ‘In mijn werk als traumapsycholoog, voelen sommige patiënten voor mij ook als meer dan een patiënt. Datzelfde kan gebeuren tussen een documentairemaker en een personage. Kijk, je moet geen vrienden worden omdat je medelijden hebt. Maar bij sommige mensen groeit nu eenmaal heel natuurlijk die wederzijdse vriendschap.’